Иристони финсгутæй дæр кадæртæ хуарз зонгæ адтæнцæ Михаил Шолохови хæццæ, фембæлиуонцæ, зæрдæхцæуæнæй фæдздзубандитæ кæниуонцæ. Уонæй еу – Дзаттиати Тотурбег. Æ рæстæги ин фæцæй номдзуд финсæги хæццæ фембæлуни равгæ. Æ имисуйнæгтæмæ гæсгæ, е адтæй евгъуд æноси 50-аг æнзти кæрони. Уæд ССР Цæдеси Сæйраг Совети депутаттæ æвзарунмæ цæттæ кæнуни куст равдесуни туххæй Дзаттиати Тотурбег дæр сæрмагонд исфæлдистадон къуари хæццæ «Литературная газета»-йи номæй æрвист æрцудæй Ростови облæстмæ – уоми Сæраг Совети депутаттæмæ кандидатæй гъавтонцæ Михаил Шолохови иснисан кæнун. Еци балций туххæй Дзаттиай-фурт фæстæдæр журнал «Мах дуг»-и ниммухур кодта очерк «М. А. Шолохови хæццæ фембæлдтитæ». Мах дæр æй минкъий цубуртæгодæй абони мухур кæнæн.

*  *  *

…Новочеркасски кæрони идæрдтæбæл низзилдæнцæ Буденныйи номбæл электровозтæ аразæн заводи устур цехтæ. Аци кустуат æ хуæрзгъæдæ, тухгин электровозтæй зундгонд æй æнæгъæнæ Советон Цæдесбæл. Игъустгонд æй сауæнгæ Китайи, Польши æма æндæр паддзахæдти дæр.

Фæскуст. Заводи тæккæ агъазиаудæр цехмæ æмбурд кæнунцæ косгутæ æма инженертæ. Цæстæ зинтæй кæбæл хъæртуй, уæхæн цех идзагæй-идзагдæр кодта адæмæй. Кæцидæр рауæнтæй си райгъустæй игъæлдзæг зар. Фæсевæд сæ рæстæг дзæгъæли нæ исафунцæ: искарз æй кафт æма зард…

Райдæдта, аст мин косæги кæми æрбамбурд æй, еци митинг. Косгутæ нисан кодтонцæ сæ кандидаттæ Райгурæн бæсти уæлдæр паддзахадон оргæнмæ Сæйраг Советмæ.

Электровозмæ исхизтæй зæронд, уорсзакъæ лæг æма æ ходæ исиста. Адæм ин нирдзæф кодтонцæ, косæгмæ сæ уарзон зæрди уагæ æвдистонцæ. Е адтæй, ами ци адæм ес, уонæн сæ еугурей хестæр, æнзтæй, кустмæ æма революцион тохи дæр сæ еугуремæй раздæр ка бацудæй, уæхæн – Афанасий Михайлович Чирков. Æмбурди размæ мах берæ фæдздзубанди кодтан зæронд косæги хæццæ. Чирков æй Уæрæсей æма Со¬ветон Цæдеси косгути революцион тохи æма социализм аразуни хъазауати цардæгас истори. Партий рæнгъитæмæ бацудæй 1903 анзи Петрогради. Уæдæй фæстæмæ ци цаутæ ’рцудæй, уонæй сæ тæккæ гулфгæнгæ архайæг адтæй, æма нур æ цæститæбæл уайунцæ евгъуд рæстæгути хузтæ. Партий фæдзæхстмæ гæсгæ, Чирков раги æрвист æрцудæй Донмæ, хъазахъæгти ’хсæн революцион куст кæнунмæ.

Е адтæй 1907 анзи. Уæддæр æвзурстонцæ Паддзахадон Думæмæ. Фал етæ бустæги æндæр æвзурститæ адтæнцæ. Чирков ма хуарз гъуди кæнуй, еци рæстæги е куд тох кодта хъазахъæгти мæгурдæр хаййи ’хсæн косгæй, революцийæй тарст паддзахи федаргонд «æвзурстити æгъдауи» нихмæ. Журнал «Вестник донских учителей», зæгъгæ, уоми финст адтæй: «Трудно даже представить себе, какое огромное количество обывателей, крестьян и рабочих лишено избирательских прав… В некоторых уездах число исключенных доходит до 95 процентов»… Новочеркасски пъæлиций хестæр, Греков, æвзаргути æмбурдтæбæл зилдæй æма хузæй, уæдта дарæси гъæдæмæ гæсгæ бæрæг кодта, æвзаруни барæ кæмæн ес æма кæмæн нæййес, уони æма сæ се ’фцæкъуатæй æндæмæ калдта æмбурдтæй. Еци цау Чирковæн æхебæл æрцудæй.

Нур ракæсæ еугур адæммæ дæр! Хебарæй сæ еугурдæр адæми хуæздæртæй хуæздæрти!..

Æма ин, мæнæ ци æмбурди кой кæнæн, уоми радзоруни барæ ку равардтонцæ, уæд гъæрæй загъта:

– Шолохови зонунцæ æма уарзунцæ нæ советон адæм, устур аргъ ин кæнунцæ фæсарæнти раст адæмтæ дæр. Михаили Александри фурт райгурдæй, исгъомбæл æй æма номдзуд финсæг иссæй Дони хъазахъæгти ’хсæн. Шолохов ци анз райгурдæй, 1905 анзи, уомæй еу «минкъий» хабар мæ зæрди хæссун, хуарз адæм, – зæгъгæ, æ дзиппæй исиста зæронд журнал «Вестник донских учителей» æма си бакастæй, уоми еу ахургæнæгæн ци уац адтæй, уомæй хецæн скъуддзæгтæ.

Зæгъæн: «Приведу маленькое сравнение – во что обходится школа и жеребец. Сравнение совсем неприличное, но что поделаешь? Такова действительность. Годовое содержание хуторской школы обходится в 460 рублей. На 9 жеребцов (за все разы извиняюсь в употреблении этого слова) – 5.110 рублей, а на одного – 568 рублей!.. Какою дикостью веет от этих цифр! О какой бессмысленности говорят они. Содержание одной лошади дороже содержания целой школы!..»

Чирков расæрфта æ тæрнихи хед – исхед æй, хъазахъæгтæ паддзахи рæстæги куд цардæнцæ, уой имисгæй. Æма гъæрдæрæй бакастæй: «И горько, и обидно становится за тебя, донец за твою кровную копейку. Жутко до боли делается за судьбу твою, отданную на растерзание темным силам в светлых погонах…»

– Гъе уæхæн адтæй раздæр фæллойнæгæнæг хъазахъаги ирисхъæ, æмбæлттæ, – дзурдта идарддæр Чирков. – Нур ба ракæсайтæ! Ци журналæй уин кастæн, уой Новочеркасски мухур кодтонцæ, уоми советон доги алли æртæ æвзарæгемæй дæр еу æй студент! Мадта нæ совхозтæ æма колхозтæ! Нæ Волгæ-Дони къанау æма нæ МТС-тæ!.. Хъазахъæгти фурттæй цæйбæрцæ иссæнцæ профессортæ!.. Еци хабæрттæн сæ еугуребæл нæ дзордзæнæн, фал зæгъун мæ фæндæ: «Тихий Дон»-и æма «Поднятая целина»-й автор академик Михаил Александри фурт Шолохови нæ заводи коллективи номæй иснисан кæнæн ССР Цæдеси Сæйраг Совети депутатмæ кандидатæй!

Косгути æмхузон къохæмдзæгъдæй цехи фæрстæ нирризтæнцæ…

ДЗАДТИАТИ Тотурбег (1910-1984), финсæг, Устур Фидибæстон тугъди архайæг

Уодзæнæй ма.