(Кæрон. Райдайæн 21-аг номери.)

 ТОКАТИ Асæх æ тугъдон имисуйнæгти куд зæгъуй, уотемæй ин равгæ куддæр фæууидæ, уотæ æ литературон куст дæр кодта: «Финстон блиндажти, нæмгутæ æма бомбити æскъотмæ, надбæл мæ фæллад уадзгæй, æдæхсæвæ-æдæбонæ…» Уæд ин ци æмдзæвгитæ ниффинсун бантæстæй, уонæй еу («Ныстуан»), мухур кæнæн.

Цы нæ кæны хæсты йæ бæстæйы фарнæн,

Йæ сау зæххы кадæн хъæбатыр салдат.

Цы нæ бæллæх федтон, цы нæ тас мæ цардæн –

Мæ бæстæ, мæ сау зæхх, мæ ныййарæг мад!

Фæлæ уын нæ калын мæ сау туг дзæгъæлы,

Хæццынæн æз, цалынмæ ’рттива мæ цæст,

Æхсидавау судздзынæн хæсты цæхæры,

Мæ райгуырæн бæстæ, дæу тыххæй æрмæст!

Ростов знагæй уæгъдæгонд ку ’рцудæй, раст еци бон мин равардтонцæ бардзурд: дууæтагон бастдзийнадæ ранивæндун гъæуй Ростовæй Синявскийи уæнгæ. Уоййасæбæл идæрддзæг нæ адтæй, фал знаг сидзмудзити ледзгæ-ледзгæй, сау дæрæн никкодта еугур хузи бастдзийнадæ æма уой аразунæн фæрæзнитæ. Æфсæнвæндаги фæйнæ фарсеми ци телигъæдтæ адтæй æма тел уагъд кæбæл адтæй, уонæй нецибал байзадæй, сауæнгæ Таганроги уæнгæ. Гъæдтæ – лух æма сугъд, телтæ ба – къуæхтæгонд. Уотæ ихæлд адтæй нади билæбæл  цуппартагон бастдзийнадæ дæр.

Фиццагидæр сахарæн æхе медæгæ  райагурдтан гъæдæрмæг. Нæ си разиндтæй телигъæдтæ. Ци рæсагътайанæ, уой нæбал лæдæрдтан æма роти командир капитан Варпетяни хæццæ балæудтан штаби, дæлболкъон Церини рази. Уотæ æма уотæ: æрмæг нæййес æгириддæр. Байгъуста нæмæ æнæ еу æстуфæй, уæдта нæ фæрсуй:

– Бардзурд райстайтæ?

– Райстан, æмбал дæлболкъон.

– Балæдæрдтайтæ ’й?

– Лæдæрд нин æй, æмбал дæлболкъон, – æдас нæ адтæй, уотемæй ин дзуапп равардта капитан.

– Мадта ма ци ’рбахъæрттайтæ ардæмæ? Цотæ æма æмгъудмæ бастдзийнадæ ку нæ уа, уæд уæ гуртæй райгонд уотæ!

Авги хъурæн æ сæр куд фесхъеуй, мах дæр уой хузæн фендæдуар ан æ уатæй. Ци кæнæн, зæгъгæ, цæйдæрти туххæй  радзубанди кодтан. Капитан сахари циуавæрдæр скълад бабæрæг кæнунмæ фæннæхстæр æй. Æз взводи балæудтæн. Мæ хуæдæййевæг, хестæр сержант Карасевæн бардзурд равардтон:

– Финддæс минуттемæ еугур уæрдунтæ дæр цæттæ куд уонцæ, уотæ бакæнетæ!.. Фæрæттæ, хирхитæ æма ма æндæр гъæугæ цидæр косæнгæрзтæ исæвардтан нæ уæрдунти æма уотемæй рараст ан. Мæ цæститæбæл рауадæй, уой размæ над ку бæрæг кодтан, уæд цъимарай саст брички  дислæ куд нихъхъел æй, е. Февналдтан ихæлд уæрдунтæ æма бричкити дислитæмæ, рæтæнгъæдтæмæ, горенти бæхъитæмæ, дæрæнгонд техники ставд фæйнæгутæмæ. Цæгъдун райдæдтан минкъий бæзгæ бæлæстæ. Лухтæ телигъæдтæмæ дæр æфтауæнтæ кодтан. Уотемæйти æмгъудæй еу бон раздæр бастдзийнадæ искуста. Церинмæ фæттагъд кодтон. Цæттæ, зæгъун æй гъуддаг. Е уæдмæ хабар зудта, нæ куст нин раздæр исбæрæг кодта хебарæй. Мæстидзæф-ходæзмолæ  цæсгонæй бæрæг адтæй.

– Циуавæр бастдзийнадæ ’й е? – гъæргомау исдзурдта. – Еунæг (зинзæгъæн дзурд ниццæлхъ ласта) си нæ зиннуй, æндæр си ци нæййес, уæхæн ку нæбал байзадæй!..

– Бастдзийнадæ косуй хъæбæр хуарз, æмбал дæлболкъон!

Уæдмæ е дæр байдзулдæй æма загъта:

– Зонун æй. Хуарз косуй, æцæгæйдæр… Лæгъуз нæ исарæхстайтæ.

Хабар ма уой фæсте инæлар-майор Яковлевæн дæр радзурдта. Ку фембæлианæ, уæд ин æ кой æнæракæнгæ нæ фæууидæ, нихходидæ нæ инæлар, сайтæнтти телефон, дан, си хуарз ниццавтай.

Уой фæсте мин равардтонцæ æндæр бардзурд – Ростовæй Мержанови астæу цуппартагон бастдзийнадæ исаразун. Уæдмæ нæмæ гъæугæ æрмæг дæр фæззиндтæй æма бабæй æмгъудæй раздæр исæнхæст кодтан еци куст дæр. Адтæй нæмæ трофейон дзæбæх косæнгæрзтæ. Уони фæрци нæ архайд адтæй æнтæстгиндæр…

Карз зумæг никкодта 1941-1942 æнзти. Уазал хъæрттæй 30-35 градусей уæнгæ. Думгæ. Уæлдай уазал ба æхсæвæ адтæй, мах нæ арæзтадон куст фулдæр ку кодтан, уæд. Бонæй нæ хуæдтæхгутæ нæ уагътонцæ, пулеметтæй нæ æхстонцæ. Сауæнгæ еунæг æфсæддон ку æрæстæфтайуонцæ, уæддæр æй сурдтайуонцæ хуæдтæхæгæй. Бастдзийнадæн ба цийфæндийæй дæр æнæкосæн нæ адтæй, æма бабæй Мержановмæ æмæ дæр телтæ рауагътан æмгъудæй раздæр.

Гъе уотемæй рарвистон мæ зумæг. Взвод куд куста, уобæл дзорæг æй бастдзийнади хæйтти хецауи мæнæ ауæхæн бардзурд: «10.11.1942 анз №91, станицæ Советская. Тугъдон операций рæстæг 26.01.1942 анзи æнæкъулумпи бастдзийнадæ ке аразтонцæ, уой туххæй арфæ кæнун: 1. Лейтенант Борискинæн. 2. Лейтенант Токай-фуртæн. Токай-фурти взводæн еугæндзон бастдзийнадæ исаразунбæл хъазауатонæй ке байархайдтонцæ операцити рæстæг, уой туххæй. Уæ тугъдон кусти идарддæр нæуæг æнтæстдзийнæдтæ куд бафтуйа уæ къохи, уой уин зæгъуй мæ зæрдæ.

 

56-аг æфсади бастдзийнади хайади хецау бастдзийнади æфсæдти инæлар-майор Яковлев. Æфсади бастдзийнади хайади комиссар хестæр политрук Василенко».

 

Ке фæййаразтан, етæ нин, гъулæггагæн, нæхе къохтæй ихалгæ рауадæнцæ. 1942 анзи нæ æнæбари фæстæмæ цæун ку багъудæй, уæд. Еци гъуддæгутæбæл  дæргъвæтийнæй нæ дзордзæнæн. Зæгъдзæнæн цубурæй: 1942 анзи фæззæги райдайæни мах адтан Сау денгизи билæбæл. Лейтенанттæ Сорокин æма Зеленини дууæ взводи, 1002-аг роти командир капитан Горшков æма политрук Дзагури-фурт дæр сæ хæццæ, уотемæй 56-аг æфсадæй фæххауæццаг æнцæ. Ци баййафта сæ сæр, уой абони дæр нæ зонун.

Зин уавæрти не ’фсад цæттæ кодта знаги нихмæ нимпурститæ. 1943 анзи январи зумæг уой размæ анзи хузæн, уазал нæ адтæй, æма нæдтæ ислæхъерæ ’нцæ. Уæрдун кенæ бричкæ ниххæссиуонцæ лæкъæрди сæ   сæмæнти уæнгæ, хуæдтолгитæ ба бустæгидæр нæ адтæнцæ размæ цæунгъон, сæ медбунати дув-дув кодтонцæ. Тохæнгарз дæр æма хуæлцæ дæр хæссун гъудæй уæлбæхæй æма æндæр уæхæн зин мадзæлттæй. Æфсæддонтæ, кæстæр афицертæ сæ рæгътæбæл хастонцæ снарядтæ, минитæ, гилдзити асиккитæ, бастдзийнади техникæ, хуæруйнаг…

1942 анзи сентябрæй 1943 анзи 16 январи уæнгæ бастдзийнади æфсади 65 батальон (уоми адтæн уæд) æ ихæс исæнхæст кодта Псебси, Ольгинкийи, Тенгинкийи, Дефановкийи, Бжиди, Архипо-Осиповки, Береговойи æма Пшадойи. 16 январи райдæдта не ’фсæдти размæ ’мпурст.  Нæ карз цæфтæй немуцаг-фашистон æрдонгтæ фæстæмæ фæлледзæги ’нцæ, мах ба – сæ фæсте,  еци сорæги сæ сурдтан. Афанасьевка… Крепостная… Смоленская… Афипская… Хутор хутори фæсте, станицæ станици фæсте, сахар сахари фæсте знагæй уæгъдæ кæнгæй, размæ ’мпурста нæ 56-аг æфсад.

Уæлдай карз тугъдтитæ ’рцудæй Холмская, Ахтырская, Абинская æма Крымскийи. Разамунд ци взводæн лæвардтон, е тагъд-тагъдæй аразта бастдзийнади линитæ, контролон станцитæ. Размæмпурсæн операцити рæстæг бастдзийнадæн еунæг усмæ дæр нæ адтæй фæкъкъулумпигæнæн. Уомæ гæсгæ контролон станцити цæттæй бадтæн аппарати уæлгъос. Æфсади командæгæнæг ахид дзубанди кодта дивизити командирти хæццæ, еуæй-еу хатт байагоридæ полкки командирти дæр. Лæвардта бардзурдтæ, амунддзийнæдтæ.

Байахæстан Ахтырка. Фал еци-еу цæфæн иннæ станицæ – Абинскийи райсун нæ къохи нæ бафтудæй. Карз тугъд цудæй цалдæр боней дæргъи… Мæ тетрæдтæй еуеми ес уæхæн финст: «10.03.1943. ст. Ахтырская. Бадун аппарати рази. Дзубанди кæнуй æфсади командæгæнæг А.А. Гречко:

– Æмбал Кулаков, цитæ кæнетæ уоми? Размæ цæмæннæ рампурсетæ?

– Акъоппи бадæн, æмбал командæгæнæг.

– Цæмæн?

– Знаг æхсуй ехуарæгау.

– Зонун æй, игъусуй мæмæ… Испайда кæнетæ хуæдтæхгути нæуæг нимпурстæй. Нæ хуæдтæхгутæ уæлдæфи ку фæззинниуонцæ, уæд немуцаг æ сæр исдарун не ’ндеуидæ. Уотæ бакæнетæ, исистетæ уæ бунæттæй æма цæугæ уæ нисанмæ.

– Хуарз. Балæдæрдтæн…»

Æма кæмæн куд гъудæй, уæхæн амунддзийнæдтæ бахъæрттæнцæ дивизити æма полкти командиртæмæ дæр. Финддæс минутти дæр нæма рацудæй, уотæ нæ гъостæбæл рауадæй хуæдтæхгути уæззау гур-гур, немуцаг зениткитæ, сæ хуæдуæлвæд  исгупп-гупп кодтонцæ. Нæ «Иль»-тæ кæнунцæ сæ кæнон, фашистти позицитæбæл калунцæ бомбитæ, гранаттæ. Не ’фсæддонтæ сæ римæхсæнтæй фестадæнцæ æма рампурстонцæ знаги федæртти ’рдæмæ.

Иннæ скъуддзаг мæ бонугæй: «27.03.1943. Абинская. Нур æртиккаг бон ами ан… Кæмидæр кæронгомау ан. Æнæнимæдзæ къæхтитæ, зæнхæ – иннердæмæ хатт. Гитлеронтæ бастъигътонцæ адæми. Фонс, маргъ – февгарстонцæ,  берæ ба си фæттардтонцæ сæ хæццæ, хуар фæлластонцæ. Цæргутæ уотæ зæгъунцæ немуцæгтæ, румынæгтæ æма австрийæгти туххæй: австрийæгтæ æстъигътонцæ изæригон, румынæгтæ – æхсæвигон, немуцæгтæ ба – алли афони дæр. Австрийæгтæ æма румынæгтæ ’нцæ стонг, æнæуинон цæстæй кæсунцæ немуцæгтæмæ…»

Знаг нур ба æрфедар æй станицæ Крымскийи. Е ахсгиаг пункт адтæй Новороссийскмæ æма Тамани æрдæгсакъадахмæ бацæуæнти. Карз тугъдтитæ дæр си уомæн рауадæй. Гитлеронти хуæдтæхгутæ еудадзуг нæ сæрмæ ауигъдæй лæуунцæ. Дзармадзантæ дæр æхстонцæ еудадзуг. Цума станицæн райсæн дæр нæййес, уотæ фæккастайдæ адæймагмæ. Фал æгæрон æхсарæдзийнадæ цирен кодта, Хъиримæй аци рауæни уæнгæ уæлахезонæй ка фæццудæй, еци æфсæддонти зæрдити.

Еци бæнтти 56-аг æфсади командæгæнæг адтæй А.А. Гречко, дивизий (кенæ корпуси – бæлвурд æй нæбал гъуди кæнун) командæгæнæг ба – инæлар К.И. Провалов. Сæ бæгъатæрдзийнадæ æма дæсни архайд игъустгонд адтæй.

Уæлдæр ци уавæри кой кодтон, уоми ке зæгъун æй гъæуй, устур куст адтæй бастдзийнадæн. Æхсæвæ æма бонæ нæ аварион къуæрттæ æнцойнæ нæ зудтонцæ. Зингæ агъаз бакодтонцæ нимпурст хуæздæр исаразунæн. «04.05.1953. Холмская… Махонтæ райстонцæ Крымскийи. Æверхъау тугъд цæуй нур Кубани. Райстон бардзурд Крымскиймæ бацæуни туххæй. Уоми, дан, æнцæ маршæлтæ Жуков æма Воронов…»

Ахид фæимисун мæ тугъдон æмбæлтти. Æфсæддон Яков Гутник Астраханæй. Е ци гъуддаги бацудайдæ, уомæн æнæ исаразуни амал нæбал адтайдæ. Æууæнккин, бæгъатæр, хуæрзуод. Еууæхæни æрæнцадан станицæ Политодельская, зæгъгæ, уоми (Ростови облæсти). Æрхаудтæй нæмæ евдæлон бæнттæ. Яков мин уотæ:

– Рауадзай мæ нæхемæ, мæ сабийтæ æма син сæ мади рауинон…

Уæхæн барæ мин нæ адтæй, фал ибæл хъæбæр ке æууæндтæн, уомæ гæсгæ ин «документ» рафинстон, æма фæрраст æй. Хабар базудтонцæ хецауадæ, сауæнгæ æфсæди бастдзийнади хецау – инæлар. Дууæ боней фæсте мæмæ фæдздзурдта дæлбокъон Церин.

– Æмбал хестæр лейтенант, æфсæддони æ хæдзарæмæ ду рауагътай?

– Æз, æмбал дæлболкъон, хуарз ке службæ кæнуй, уой туххæй…

– Æма дин уæхæн барæ ке нæййес, уой нæ зонис?

– Зонун, æмбал дæлбокъон.

– Мадта, ку нæбал æрбаздæха, уæд дин дæ пъагæнттæ ке фелвасдзæнæнцæ, уой дæр зонæ!..

– Уой дæр зонун, фал гъуддаг уой уæнгæ  не ’рцæудзæнæй: æфсæддон æнæмæнгæ æрбаздæхдзæнæй…

Æма Гутник нæ фæссайдта, е ’мгъудмæ æрбаздахтæй…

Ананьев… Бæрзонд, фудхузтæ лæхъуæн. Абони дæр мæмæ дессаг кæсуй, зуймон карз уазалти телтæ блокæй нивæндгæй, уомæ зарун ма куд цудæй!..

Æнæуой нæ ходæги дзæкъолæ Шелекетов, украинаг лæхъуæн, кенæ закъæгин æфсæддон Горячев – зарамонæг. Сæ дууемæй дæр неци игъаугидæр дардта Тарасенко. Василий Страшенко ба нæ тæккæ кæстæр адтæй. Кизги хузæн рæсугъд, тæнзæрдæ. Æнæзийнадæ адтæй, цæрдæг. Тугъди фиццаг мæйти, бомбити æскъот ку райгъусидæ, уæд фуртæссæй нийваидæ. Гъуди кæнæн уæхæн цау.

Василийи хæццæ бомби æрхъезæй цæф æфсæддони бахастан нæ блиндажмæ. Медицинон хуæрæ ’рбахонæ, зæгъгæ, кедæр рарвистон.  Уомæ æнгъæлмæ кæсгæй, Василийи хæццæ æрбадтан цæф æфсæддони фæйнæ фарсеми. Æ  губун адтæй цæф, фал æ нæтун нæ цудæй. Кæд фунæй бацæй, зæгъгæ, уотæ мæмæ фæккастæй, фал ин æ реубæл мæ гъос æрæвардтон, æма «рамардæй», зæгъгæ, исдзурдтон гъæрæй. Еци дзурдти фæсте Страшенко фæггæпп ласта æ бунатæй, рауадæй блиндажæй… Сæумæй æй раги иссирдтонцæ дони билæбæл. Æ цæсгон фæллорс… Æдзинæг кастæй донмæ… Нæ къæхти æзгулимæ фесхъиудтæй. Басабур æй кодтон. Фал цæф лæг ци блиндажи рамардæй, уордæмæ æнгæрон нæбал æрцудæй… Куд фæстæдæр, уотæ Василийæй рауадæй бæгъатæр тугъдон. Тугъди фæцæй кæрæй-кæронмæ.

Берæ адтæнцæ мæ хуарз æмбæлттæ. Се ’хсæнæй фæццох дæн 1943 анзи сæрди. Фарнæй имисун командирти дæр. Устур культурæ æма зунди хецау адтæй инæлар-майор Яковлев. Фулдæрей ни, сауæнгæ кæстæр командирти уæнгæ, зудта лæгæй-лæгмæ. Æ хæццæ еу хатт  ку фембалдайсæ, уæддæр æй нæбал феронх кодтайсæ. Зудта тугъдон наукитæ, аййевадæ, литературæ, истори. Раст цума зонуйнади алли къабази дæр специалист адтæй. Уотæ ку фегъосун, кенæ киунуги ку бакæсун, нæ уæлахездзийнадæ адтæй не ’фсæддон науки, нæ зундирахасти уæлахез дæр, зæгъгæ, уæд мæ цæститæбæл æнæмæнгæ рауайуй Аркадий Сергейи фурт. 1943 анзи сæрди имæ фæдздзурдтонцæ æма ’й исæвардтонцæ Хонсар фронти бастдзийнади æфсæдти хецауæй. Æ рандæбæл нæ еугур дæр гъенцъун кодтан нæ медхурфи.

Некæд ми иронх кæнунцæ болкъон Соломахин Яковлеви бунати, болкъон Церин, майортæ Литвишко æма Роговой, капитантæ Калакин, Колесников æма Варпетян, лейтенанттæ Хасигати В., В. Зеленин, Авраменко, Подпрятов, Е. Разум, Е. Киселев æма В. Алюшин.

* * *

Токати Асæхи имисуйнæгтæ (рамухур сæ кодтан журнал «Мах дуг»-и 1975 анзи 5-аг номерæй) ахедгæ цæмæй æнцæ, уонæн сæ сæйрагдæртæй еу е æй, æма си бæлвурдæй æвдист цæуй, нæ Фидибæстæн æ тæккæ уæззаудæр дзамани алли адæмихæттити минæвæрттæ куд уодуæлдайæй тох кодтонцæ æ сæрбæлтау, уæдта кæрæдзебæл æнсувæрти хузæн куд æновуд адтæнцæ. Зæгъун æнгъезуй, еци æнсувæрондзийнадæ иссæй нæ Цитгин Уæлахез нин ке фæрци бантæстæй, еци тохæндзаумæуттæн сæ тухгиндæртæй еу. Уой фæдбæл ма уин ракæнуйнаг ан дууæ хабари.