Æбати Бекмæрзай фурт Шамил (Бариси фурт Александр, зæгъгæ, дæр ма ’й худтонцæ) райгурдæй 1878 анзи Киристонгъæуи (нури сахар Дигорай) хумæтæг зæнхкосæги хæдзари. Æ сабийдоги неци цийнæдзийнадæ фæууидта, фал адтæй зæрдæргъæвд æма æхердигонау лæдæрдтæй, æ алливарс цитæ уидта, уони: еуæй-еу гъуддæгутæ иста æ зæрдæмæ, иннетæ ба имæ æвзурун кодтонцæ маст æма æнæуинондзийнадæ…

Гъæууон скъола каст ку фæцæй, уæд ин нæ адтæй идарддæр ахур кæнуни фадуат, фал уæддæр æхе ацъагъуæдзийнади фæрци архайдта æ зонундзийнæдтæ фулдæр кæнунбæл, берæ кастæй политикон æма аййевадон литературæ. Ирон финсгутæй æ зæрдæмæ уæлдай хъæбæрдæр цудæнцæ Хетæгкати Къостай æмдзæвгитæ. Етæ ин айдагъ зундихуасæ нæ адтæнцæ, фал хъæбæр фæззиндтæнцæ Шамили исфæлдистадон ирæзтбæл.

 

 ÆНОВУДÆЙ АРХАЙДТА ЗÆНХКОСГУТИ СÆ БАРТÆБÆЛ ТОХИ

Ке зæгъун æй гъæуй, æ зонундзийнæдтæ фулдæр кæнунбæл архайунæн  ин берæ рæстæг нæ адтæй, уомæн æма хе фæддарунæн æй гъудæй косун дæр. Шамил æ гъæуккæгти хæццæ цалдæр хатти архайæг адтæй хъазахъаг урядникти нихмæ, уæдта баделиати зæнхитæ æма гъæдтæ ка гъæуай кодта, уони нихмæ тохи. Еци буцæутæ рауадæнцæ къазнай кенæ баделиати гъæдти бæлæстæ ракъуæруни, уæдта Туйгъанти зæнхæбæл хевастæй хуасæ æркæрдуни фæдбæл æма æндæр уæхæн цаути фæдбæл.

Еци къласон буцæутæ зæнхкосгутæн, уони хæццæ Æбати Шамилæн дæр адтæнцæ революцион æгъдауæй исфедар уни скъола, æма уотемæй Шамил æ царди æхецæн равзурста политикон тохгæнæги над. Тæкъоти Симони æма иннæ революцион архайгути разамундæй 1902-1904 æнзти Иристони социал-демократон къуæрттæ арæзт ку цудæнцæ, уæд Шамил фиццæгти хæццæ иссæй уæхæн къуари разæнгардæй архайæг иуонг Киристонгъæуи.

Фиццаг уруссаг революций рæстæги Æбати Шамил æновудæй архайдта зæнхкосгути æзмæлди Дигори, Киристонгъæуи. «Кълæсти тохи историон бунати пролетариат ку æрлæудтæй, социал-демократтæ (большевиктæ) разамунд кæмæн лæвардтонцæ е, уæд уомæ гæсгæ Киристонгъæуи революцион æзмæлд рапарахат æй æма рахизтæй æфхуæргути нихмæ тохмæ», – финста Шамил æ имисуйнæгти.

Шамил еци æнзти ци æмдзæвгитæ ниффинста, уонæми нифсгун кодта адæми, æууæндун сæ кодта сæ хъауритæбæл, æригон æма раст зундбæл лæуд дзиллæмæ дзурдта революцион тохи урух надбæл æрлæуунмæ («Рæстæг», «Ныхæстæгæнæгæн» æма æндæр æмдзæвгитæ). Поэти фæндадтæй, цæмæй еци тохи сæргъи æрлæудтайуонцæ æндиуд раздзæугутæ-разамонгутæ.

«Ныхæстæгæнæгæн», зæгъгæ,  æмдзæвги Шамил паддзахи хецаудзийнадæ исхудта дæндагнез æма амудта, дæндагнезæй фæййервæзунæн ке ес еунæг хуасæ – лæгъуз дæндаг исласун, гъома, паддзахи,  мæгур адæми æфхуæргути хецаудзийнадæ фехалун.

Фиццаг революций фæсте, Столыпинон реакци, зæгъгæ, ке хонунцæ, еци рæстæги æма уой фæсте æнзти Шамил æхе хъæбæрдæр хæстæг кодта фæллойнæгæнæг адæммæ, райдайæн скъолай гъæууон ахургæнæгæй косун ку райдæдта, уæд. Æхуæдæг æ зонундзийнæдтæ фулдæр кæнунбæл куста, уотемæй ин устур зинтæй бантæстæй æхе бацæттæ кæнун æма гъæууон райдайæн скъолай ахургæнæги ном райсуни туххæй 1915 анзи фæлварæн раттун. Уæдæй фæстæмæ е ахургæнæгæй гъæути куста, уоми ма  фæллойнæгæнæг зæнхкосгути ‘хсæн кодта революцион куст дæр.

 

«НÆ РÆНГЪИТÆМÆ ФÆДЗДЗОРÆН, ÆРРÆВДЗÆ КÆНÆН  НÆ ГÆРЗТÆ!..»

Уæди рæстæги еуæй-еу финсгути ифæлдистадæбæл фæббæрæг æй, федæнбæл ке не ’ууæндтæнцæ, зæрдсаст ке фæцæнцæ, е. Фал Æбати Шамил уонæй нæ разиндтæй. Столыпинон карз реакций æнзти, цума нецибал байзадæй æма нæ исонибонбæл  зæрдæдарæн нæбал ес, зæгъгæ, бангъæлæн ку адтæй, уæд айдагъдæр уодигъæдæй æхсаргин æма федар революционери бон адтæй æнхæст нифсгун, адæмбæл æма исонибонбæл федарæй зæрдæдарæн зæгъуйнæгтæ финсун. Шамили æмдзæвгæ «Æмбалмæ», зæгъгæ, уоми кæсæн:

…Нæ рæнгъитæмæ фæдздзорæн,

Æррæвдзæ кæнæн нæ гæрзтæ,

Дзихъин нæуæгæй ниццæвæн, –

Исрæхсбеддзæнæй нæ бæстæ!

Уæхæн гъудити хæццæ Шамил еци рæстæги ма ниффинста æндæр разæнгардгæнæг æмдзæвгитæ дæр: «Бонвæрнон», дууæ æмдзæвги Хетæгкати Къостай туххæй («Йæ цард», «Къоста») æма æндæртæ. Финста, æ архайдæй адæми иссæребарæкæнуйнадон тохæн зæран ка хаста, уони нихмæ дæр.

Паддзахи хецаудзийнади æууæлти, буржуазий-пъамещикти цардæвæрди еугур фарслæугути æцæг цæсгон æма миутæ æргом кæнгæй, Шамил, рæстзæрдæ революционерæн куд æнгъезуй, уотæ  æновудæй æма æндиудæй дзурдта косгути æма гъæууон мæгур дзилли  сæрбæл. Е бæрзонд исиста иссæребарæ кæнуни туруса, революций туруса. Æ революцион архайдæй æма исфæлдистадæй Шамил иннæ революционерти хæццæ, рæстмæгъудигæнæг æхсæнадон архайгутæ  æма финсгути хæццæ еумæ агъаз кодта Иристони революцион-иссæребарæкæнуйнадон æзмæлд парахат кæнунбæл.

Революцион-демократон парти «Кермен» 1917 анзи сæрди арæзт ку æрцудæй, уæд Шамил уайтæккæдæр бацудæй уой рæнгъитæмæ æма иссæй æ разамонгутæй еу. Еци парти исаразгутæ Гибизти Дебола, Къесати Колка æма Гостити Андрей уой размæ дæр Шамили æмбæлттæ адтæнцæ, фал парти арæзт ку æрцудæй, уæд кæрæдземæ хъæбæрдæр бахæстæг æнцæ, «Кермен»-и партий син еумæйаг ке адтæнцæ  сæ еу революцион æма политикон гъуддæгутæ, уомæ гæсгæ. Уæхæн хæстæг æмбæлттæ ма ин адтæнцæ Цæголти Геуæрги, Тогъойти Данел, Хъесати Хъæлæмурзæ, минкъий фæстæдæр ба Борухъуати Хъазбег, Рæмонти Хадзимæт, Барахъти Гино æма Иристони революцион æзмæлди берæ æндæр зундгонд архайгутæ.

Уæди рæстæги еугур политикон мадзæлтти керменисттæ дæр архайдтонцæ Дзæуæгигъæуи æма Терки большевикти хæццæ еумæ, сæ бастдзийнади æнгом уогæй.

Уотæ адтæй Дзæуæгигъæуи сахари Думæмæ æма Бундорæвæрæг æмбурдмæ æвзурстити. Шамил раст аргъ искодта, керменисттæ еци рæстæги ци куст кодтонцæ, уомæн. «Октябри революций дзамани – финсуй Шамил, Цæгат Иристони керменисттæ, мæгур зæнхкосгути сæ фæдбæл хонгæй, нифсгунæй тох кодтонцæ, революций нихмæ ка лæудтæй, уони хæццæ. Керменисттæ агъазиау куст бакодтонцæ Бундорæвæрæг æмбурдмæ депутаттæ æвзаргæй, Цæгат Иристони берæ гъæути етæ берæ адæмти раздахтонцæ, большевиктæй ка адтæй, еци кандидатти æрдæмæ, сæ гъæлæстæ уонæн куд равардтайуонцæ, уотæ…»

 

Æ РЕВОЛЮЦИОН КУСТИ ИБÆЛ АДÆМ ÆУУÆНДТÆНЦÆ ÆМА Æ ФÆДБÆЛ ЦУДÆНЦÆ

Шамил æ имисуйнæгти бæлвурд амонуй, еу ахсгиаг гъуддаг. Цæветтонгæ, «Кермен»-и Центрон Комитет Киристонгъæуи исаразта партий райком æма сæйрагдæр е кодта организацион-пропагандистон куст.  Партий еци райкоми хæццæ ма  адтæй Киристонгъæуи партион организаций партком дæр. Æбати Шамил адтæй еци парткоми сæрдар, уæдта æгъдаумæ гæсгæ Киристонгъæуи парткоми сæрдар «Кермен»-и Центрон Комитети бюрой иуонг дæр. Уотемæй Æбати Шамил адтæй гъæууон парткоми сæрдар дæр æма «Кермен»-и Центрон Комитети бюрой иуонг.

Керменистти райкоми сæргъи уогæй, Æбати Шамил гъæддухæй тох кодта бонгинти нихмæ. Зундгонд куд æй, уотемæй æлдæрттæ-баделиатæ, кулактæ, динамонгутæ, уорс афицертæ æма Иристони иннæ реакционертæ хæран цæстæй ракастæнцæ, парти «Кермен» ке исæвзурдæй æма ке исфедар æй, уомæ, æрлæудтæнцæ æ нихмæ æмаин кодтонцæ аллихузи цъифкалæн миутæ. Фал еци цъифкалæн æма къахæн дзубандитæй неци рауадæй, фæллойнæгæнæг зæнхкосгутæ уидтонцæ, парти «Кермен» ке адтæй сæ сæрбæл еузæрдиуонæй тохгæнæг æма цудæнцæ æ фæдбæл.

Шамил раст финсуй, Дзæуæгигъæуи æма Терки большевикти хæццæ еумæ æма уони разамундæй архайгæй, керменисттæн «устур кадæ ке адтæй фæллойнæгæнæг адæми ‘хсæн…»

Æбати Шамил адтæй революционер-практик. Парти «Кермен»-и революцион кусти хæццæ баст цаутæй, æвæдзи, еу дæр уæхæн нæ адтæй, æма е ести хузи кæми нæ архайдта. Уæхæн цаутæ ба минкъий нæ адтæнцæ айдагъ Иристони æлдæртти-баделиати æма кулакти нихмæ тох кæнгæй нæ, фал еумæ зæгъгæй, Терки контрреволюций нихмæ тох кæнгæй дæр.

 

СÆХУÆДТÆ ФÆНЗУЙНАГ УОГÆЙ, КЕРМЕНИСТТÆ РАЗÆНГАРД КОДТОНЦÆ СЕ ‘МТОХГÆНГУТИ

Шамил «Кермен»-и, уой фæсте ба Уæрæсеуон коммунистон (большевикти) партий Цæгат Иристони округи организаций иннæ разамонгути хæццæ еумæ æновудæй куста «Кермен»-и гæрзефтонг къуæрттæ аразунбæл, гæрзефтонг тохгæнгути политикон æгъдауæй цæттæ кæнунбæл, ирон æма терккаг контрреволюцион ирон гæрзефтонг къуæртти нихмæ тохмæ разæнгард кæнунбæл. Керменистти фиццаг «сурхгвардион къуар» исаразта «Кермен»-и ЦК-и амундмæ гæсгæ Киристонгъæуи партком 1917 анзи. Уомæй уæлдай парткоми æма æ сæрдар Æбати Шамили хъæппæресæй Киристонгъæуи арæзт æрцудæй хегъæуайкæнуйнади гъуддаг æма ин разамунд лæвардта хегъæуайкæнуйнади Совет. Еци Совети «Кермен»-æй адтæнцæ Гостити А., Мамати Г., Къесати С., Худæлти Г.

Дзæуæгигъæуи августи уæззау бæнтти рæстæги Шамил Иристони округи партион организаций иннæ разамонгути хæццæ дзиллитæ разæнгард кодта контрреволюций нихмæ тохмæ. Еци бæнтти æ зæрдæ хъæбæр фæрристæй, æ хæстæг æмбæлттæ – «Кермен» исаразгутæй еу – Къесати Колка æма  «Кермен»-и зингæ архайæг Цалити Брихин знаги къохæй ке фæммард æнцæ, уобæл.

Августи еци бæнтти уæззау зиантæ æрцудæй Иристони æма æнæгъæнæ Терки большевиктæбæл, фал уæддæр никки хъæбæрдæр исфедар æнцæ революцион дзиллитæ, никки æнæхатирæй дæр тох кодтонцæ уорсгвардионти нихмæ.

Шкурой бандитæ Николаевски станици фæсте се ’ргом Киристонгъæумæ ку исаразтонцæ, уæд «райпартком, – финсуй Æбати Шамил – тугъдон комиссарæн (уæд гъæуи тугъдон комиссар адтæй Золойти Н.) бафæдзахста, уорситæй тæссагæй-тæссагдæр ке кодта, уой фæдбæл цæмæй Киристонгъæуи фæдесон уавæри туххæй адæммæ куд фæдздзурдтайдæ  æма гъæуи алливарс акъоппити æрлæууни туххæй дзурд куд равардтайдæ, уотæ».

Гъæу ка гъæуай кодта, уони рæнгъити киристонгъæуккæгтæн сæхецæй уæлдай ма адтæй берæ гæрзефтонг тохгæнæг керменисттæ иннæ гъæутæй дæр (Æрæдонæй, Хъарман-Синдзигъæуæй, Къора-Уорсдонæй, Дур-Дурæй, Чиколайæй, Лескенæй æма æндæр гъæутæй); уæдта си адтæнцæ хъазахъæгтæ Николаевски станицæй, балхъайраг сурхæфсæддонти къуар æма æндæртæ. Большевиктæ-керменисттæ, уони хæццæ Æбати Шамил дæр, адтæнцæ Киристонгъæу æхсаргинæй ка гъæуай кодта, уони раззаг рæнгъити, сæхуæдтæ фæнзуйнаг уогæй, разæнгард кодтонцæ гæрзефтонг тохгæнгути.

 

УОРС БАНДИТТÆ СÆ ФУРТИНГУНÆЙ СÆ МАСТ ИСТОНЦÆ ХУМÆТÆГ АДÆМÆЙ

Киристонгъæубæл уæхæн уæззау бæнттæ ку искодта, уæд еци рæстæги Æбати Шамил æвдиста устур федардзийнадæ. Зæгъæн, гъæу гъæуай кæнуни дуккаг бон хъæбæр зин уавæр ку исæвзурдæй, уæд бунæттон болкъонтæ, кулактæ æма саугинтæ æрæмбурд æнцæ гъæусовети, цæмæй Шкуромæ минæвæрттæ рарвистайуонцæ  бафедауни туххæй. Фал гъæусовети сæрдар æма гъæуи тугъдон комиссар парторганизаций хæццæ æваст нæ исарази ‘нцæ æма фæдздзурдтонцæ парткоми сæрдар Æбати Шамилмæ. Е гъæусоветмæ ‘рбацудæй фронтовикти хæццæ, «фæссурдта контрреволюцион æрдонгти æма Революцион-тугъдон советмæ бакодта нæуæг æртæ иуонги».

Киристонгъæу байсунбæл тугъдтити Шкурой бандиттæй фæммард æй 500 адæймагей уæнгæ, гъæу гъæуайгæнгутæй ба – 280 адæймагей уæнгæ (уорситæ фехстонцæ, тифæй сæйгæ ка адтæй, уæхæн 200 сурхæфсæддони, гъæуи цæргутæй ба фæммард æй 80 адæймаги).

Шкурой æфсæдтæ гъæу ку байстонцæ, уæд сæ маст истонцæ гъæуи цæргутæй, тæлæт син кодтонцæ сæ мулк, кодтонцæ æнаккаг, гъæддаг миутæ, мардтонцæ адæми. Шкуро фиццагидæр байагурдта, гъæуи цæргутæ керменистти раздзæугути куд равардтайуонцæ, уотæ. Æрæмбурд кодтонцæ, кулактæ æма уорсгвардион афицертæ хецауеуæггæнæг кæми адтæнцæ, уæхæн «æхсæнадон сход», æма е рахаста, Шкурой ка гъудæй, уæхæн тæрхон.

Фал революцион  разамонгутæй уорсити къохмæ неке бахаудтæй, уомæн æма етæ еугурæй дæр  керменистти хæццæ еумæ, Шкурой æфсæдти цæг ратонгæй, рандæнцæ Сау гъæдæмæ. Уæд уорс бандиттæ сæ маст райсуни туххæй  басугътонцæ еуæй-еу зингæ керменистти – Æбати Шамили, Тогъойти Данели, Гуцати Багий, Хъесати Хъæлæмурзай æма æндæрти хæдзæрттæ.

Саугъæди арæзт æрцудæй округи сосæг партком æма Революцион-тугъдон совет. Округи сосæг парткоми сæргъи адтæй Æбати Шамил. Революцион тугъдон советæн ба сæрдар адтæй Тогъойти Данел (е адтæй Дигори еугур партизанти къуари командир дæр). Уотæ арæзт æрцудæй сурх партизанти штаб æма уой разамундæй парахат кæнун байдæдта партизантæбæл æзмæлд знаги къилдуни.

Большевиктæ-керменисттæ Тогъойти Данели, Æбати Шамили, Тæкъоти Дзандари (Дигоргоми комендант) æма иннети разамундæй Дигоргомæй исаразтонцæ æнæбасæтгæ федар. Е адтæй, Советон хецаудзийнадæ си 1919 анзи майи æмбеси уæнгæ æ бунати кæми байзадæй, уæхæн еунæг къум.

 

ЦИЙФÆНДИ УÆЗЗАУ ÆМА ТÆССАГ УАВÆРТИ ДÆР РÆСТАДИ СÆРБÆЛТАУ ТОХ НÆ НИДÆН КОДТА

Дигоргом бæгъатæрæй гъæуай кæнуни гъуддаги, большевиктæй-керменисттæй фæстæмæ архайæг адтæнцæ балхъайрæгтæ, кæсгæнттæ, Апшерони полкки дууæ ротей æфсæддонтæ, 1919 анзи апърели сурх партизанти ’рдæмæ ка ‘рбацудæй, уæдта Николаевски  æма Мæздæги станицити хъазахъæгтæ æма æндæртæ. Еци æнгом, федар интернационалон къуарæн разамунддæттæг адтæй партион организаци, æ сæргъи Æбати Шамил, уотемæй. Сæдæ боней дæргъи еци къуар бæгъатæрæй гъæуай кодта Дигоргом, уорсгвардион болкъонтæ Гутъий-фурти, Икъай-фурти, Леуси (фæммард æй Дигори коммæ бацæуæни), Кочисай-фурти, къниаз Мулдари (фæммард æй Дигори коммæ бацæуæнæй минкъий идарддæр) лæборæг æма æфхуæрæг отрядти, баделиати къуари æма æндæрти нимпурсти бустæги фæггуз æнцæ. «Керменисттæ æма Дигоргоми цæрæг мæгур хуæнхаг адæм, – финсуй Шамил, – сæ нихмæ гъæддухæй ке лæудтæнцæ, уомæ гæсгæ ба етæ фæстæмæ ледзæг фæцæнцæ, устур зиантæ сæбæл æрцудæй, уотемæй». Лæборæг æма æфхуæрæг къуæртти фæндитæ фехалуни гъуддаги сæйраг æскъуæлхтдзийнадæ равдиста Тогъойти Данели къуар.

Къесати Колка, Гибизти Дебола, Гостити Андрей æма Цæголти Геуæрги ку фæммард æнцæ, уæд уой фæсте округи сосæг парткомæн аккаг разамонæг разиндтæй Æбати Шамил.

Уæдмæ уавæр ке фæууæззаудæр æй, уомæ гæсгæ ба 15 майи бардзурд лæвæрд æрцудæй Хъæрæугомбæл æма Геби æфцæгбæл Гурдзистонмæ бацæуни туххæй. Æбати Шамил Тогъойти Данели æма иннети хæццæ зæрдиагæй байархайдта еци гъуддæг тæккæ хуæздæр хузи исаразунбæл.

Иннæ большевикти хæццæ еумæ Æбати Шамил уоми идарддæр архайдта, коммунистти Хуæнхон комитет разамунд кæмæн лæвардта, еци сосæг кусти. Коммунистти еци Хуæнхон комитет, Тæкъоти Сергей ке сæргъи адтæй, е арæзт æрцудæй партий Кавкази крайи комитети. Шамил адтæй Хуæнхон комитети иуонг, Гурдзистонæй рацæуни размæ фæстаг æртæ мæйи ба – æ сæрдар. Æбати Шамили æма иннети  сосæг куст адтæй фиццагидæр Иристонмæ æма Мæхъæлмæ тохæнгæрзтæ, æхца, хуастæ, уæдта прокломацитæ æма æндæр литературæ ‘рветун, Иристони гъæдти ка байзадæй æма идарддæр ка тох кодта, уонæн.

Партий Кавкази крайи комитети амундмæ гæсгæ Цæгат Кавкази коммунисттæ хуæнхон æфцæгутæбæл фæстæмæ  Иристонмæ æздæхун ку байдæдтонцæ, Деникини къилдунмæ хуæнхон адæми знаги нихмæ исистун кæнуни туххæй, уæд 1919 анзи фæззæги Тогъойти Данели, Борухъуати Хъазбеги, Ботъоти Амирхани, Тæкъоти Дзандари хæццæ Иристонмæ æрбаздахтæй Æбати Шамил дæр.

 

Æ ДЗУРД ЛÆДÆРД АДТÆЙ ХУМÆТÆГ АДÆМÆН, Æ ХÆЦЦÆ АРАЗИ КОДТОНЦÆ

Уæдæй фæстæмæ партизанти æзмæлд Иристони, Дигори нæуæгæй тухгиндæр кæнун байдæдта æма уайтæккæ иссæй знаги нихмæ тохгæнæг агъазиау тухæ.

Сурх Æфсад, деникинон бандитæ дæрæн кæнгæй, Терки арæнтæмæ ку æрбахæстæг æй, уæд Иристони фæллойнæгæнгутæ æма сæ намусгин гъæуайгæнгутæ – сурх партизантæ – партий округи сосæг комитети разамундæй, сæ бунæттæй сорун райдæдтонцæ, деникинонтæ ци хецæуттæ исæвардтонцæ, уони.

Киристонгъæуи 4-5 мартъий æхсæви адтæй Уæрæсей коммунистон (большевикти) партий Иристони округи сосæг комитети æма округи Революцион-тугъдон Совети фæстаг æмбурд (округи сосæг партион комитети сæргъи адтæй Æбати Шамил, Революцион-тугъдон совети сæрдар ба – Тогъойти Данел). Еци æмбурди баунаффæ кодтонцæ Иристони советон хецаудзийнадæ федаргонд ке цæуй уой туххæй фæххабар кæнун.

Цæгат Иристони фæллойнæгæнгутæ уорсгвардион контрреволюцион хецаудзийнади нихмæ ци бæгъатæр тох исамадтонцæ, фæлтæрд большевиктæ Мамсурати Сахангерий, Тæкъоти Симон, Æбати Шамил, Тогъойти Данел, Барахъти Гино, Ботъоти Амурхан, Арсæгти Горга æма иннетæ разамунд кæмæн лæвардтонцæ, еци тохæй сæ агъази хай бахастонцæ деникинон контрреволюци ниппурхæ кæнуни гъуддагмæ.

Округи партион организацион конференци арæзт æрцудæй 1920 анзи 16-18 июли æма си равзурстонцæ УК (б) П-й Цæгат Иристони округи комитет. Уордæмæ æвзурст æрцудæнцæ авд адæймаги: Дзаттиати А., Мамсурати С., Æвсæрæгти М., Абайти А., Чехойти Е., Æбати Ш.. Галич Т. Кандидаттæй æвзурст æрцудæнцæ Бутати Хъ., Хоранти Т., Таболти П.

Æрæдони ба 1920 анзи 21 июли адтæй ирон адæми съезд. Уой кусти активон архайæг адтæй Æбати Шамил дæр. Съезд равзурста Цæгат Иристони округи æнхæстгæнæг комитет. Уордæмæ æвзурст æрцудæнцæ Тæкъоти С., Гæдиати Ц., Мамсурати С., Абайти А., Цогойти А., Хъесати В., Хоранти Т., Гатути Г., Æбати Ш. æма æндæртæ.

Уой фæсте æнзти дæр Æбати Шамил адтæй бæрнон кустити партион æма советон оргæнти: адтæй Хуæнхон Центрон Æнхæстгæнæг Комитети иуонг, Цæгат Иристони Облæнхæсткоми адæмон ахуради хайади сæргълæууæг, Цæгат Иристони педагогон институти директор, адтæй  Еугурцæдесон Коммунистон (большевикти) партий Цæгат Иристони обкоми, Цæгат Кавкази крайæнхæсткоми бæрнон косæг. Куста ма æндæр бунæтти дæр.

Æбати Шамил еудадзугдæр  баст адтæй фæллойнæгæнгути урух дзиллити хæццæ, ахид цудæй гъæутæмæ æма дзубанди кодта зæнхкосгути æмбурдти, лæдæрун син кодта партий  æма Советон хецаудзийнади архайди хабæрттæ. СЦКП-й зæронд иуонг Мерденти Будзи, медтугъди æнзти партизан, куд имиста, уотемæй коллективизаций æнзти Æрæдонмæ (Мерденти Будзи уæд уоми адтæй гъæууон парткоми секретарь) партий обкоми бæрнгинæй æвæрд æрцудæй Æбати Шамил. Еци рæстæги кулакти ардудæй зæнхкосгути еу хай косунмæ нæ цудæнцæ, уæдта не ’нхæст кодтонцæ паддзахадæмæ хуар дæттуни ихæстæ. Арæзт æрцудæй гъæууон æмбурд æма уоми лæмбунæг радзубанди кодта Æбай-фурт. Шамили радзубандий  фæсте, имиста Мерденти Будзи, зæнхкосгутæ уайтæккæдæр бавналдтонцæ гъæууонхæдзарадон куститæ æнхæст кæнунмæ, сæ хуари уæлдæйттæ равардтонцæ паддзахадæмæ, уæдта исæнхæст кодтонцæ паддзахади ‘рдигæй ци ихæсгонд цудæй, еугур еци гъуддæгутæ дæр. Шамил зудта адæми хæццæ дзорун æма ибæл адæм дæр æууæндтæнцæ.

 

ЗÆРДХÆЛАР, ХУÆДÆФСАРМÆ ÆМА ЗУНДГИН АДÆЙМАГ АДТÆЙ ÆМА НИН Æ РОХС НОМ ИМИСУЙНАГ ÆЙ

Шамил адтæй зæрдхæлар, хуæдæфсармæ, зундгин адæймаг. Æ рази æрхун дæр неке кæнидæ – уарзта игъæлдзæг дзубандитæ кæнун, æмбесæндтæ дзорун. Цардæй  революций тохгæнæги æцæг цардæй.

Æбуалгъ хузи фескъудæй Æбати Шамили цардвæндаг. Революцион закъонтæ 1937 анзи ихæлд ку цудæнцæ, уæд Шамил æвудæй ахæст æрцудæй æма, фæссахъат уогæй, 1940 анзи рамардæй.

Æбати Шамил адтæй федар тохгæнæг-революционер. Æ уадзимисти æвдиста фæллойнæгæнæг дзилли хуæздæр цардиуагæмæ бæлдитæ æма тундзундзийнадæ. Æ рохс ном æностæмæ сæ зæрдæбæл дардзæнæнцæ, айдагъ æ хæццæ еумæ ка куста æма тох кодта, етæ нæ, фал ма идарддæри фæлтæртæ дæр.

(Журнал «Мах дуг», № 9, 1967 анз)