Ахсахъ-Темур, дан, аллонти фидбилизæн райгурдæй æма сæбæл тоги зæйтæ рауагъта. Дзилати федар дуæрттæ æхсинунæй кæд е ’фсæн дæндæгутæ бафехсудæнцæ, уæддæр æ къулух къах æртæ анзей дæргъи сахари къæсæрбæл байесун ин не ’нтæстæй. Нур ин е ’нæнимæдзæ æфсæдти фæрци æ бундор низзилдта. Уæллаг Дзилати сахармæ хор бони аууон ка дардта, уарун бони имæ æртæх æрхаун ци бæласæ нæ уагъта, уой бундзарæй рахъан кодта. Дор си дорбæл нæбал ниууагъта, сау фунук æй фестун кодта, фал уæддæр æ масти дзæкъолæ дæнгæлæй-дæнгæлдæр кодта.

Сахар гъæуайгæнгутæй чауисти æфсæн къæлæтæй ка райервазтæй, етæ Терки билгæрæнттæбæл æнæнимæдзæ чауисти нихмæ уæхæн хъазауат исаразтонцæ, æма тохи фæзæмæ идардæй фæлгæсæг Ахсахъ-Темурæн æ сæригъунтæ арцæ исбадтæнцæ. Æ бæгъатæр чауисти сæртæ сæ гуртæй æсхъиудтæнцæ æма тогвæдгæнгæ Терки донмæ зилдæнцæ.

– У-у, аци гиаури аллонтæ, аци! Аллахмæ дæр не ’гъосунцæ, фал мин сар сæ къона кæндзæнæй, æз син сæ буни гъæр райгъусун кæндзæнæн! – мæстæй æ игæр сугъдæй Ан-Насирæн, уотемæй, æвзедгæй, фæлгæсæн обаумæ исрæдæхстæй.

Терки билæбæл байеудагъ æй æверхъау тугъд. Армидзаг аллонтæ æнæнимæдзæ тухгæнгути апп-уппи исистонцæ. Цæф чауисти нæтун, тарст бæхти хуррут, æхсаргæрдти зæлланг, æндон фæтти æскъот æма æрцити хъирристæй гъостæ къуру кодтонцæ. Чауисти сау сæртæ Терки билгæрæнттæбæл харбузи зад хумти хузæн зиндтæнцæ. Гъе, фал еу чауис кæми æрхауидæ, уоми æ бæсти дæс уæхæни æрбалæууидæ.

– Тох, тох! – азæлдæй аллонти нифсхаст гъæлæс æма сæ болат æндон кæрдтæ арвæрттивди хузæн æрттивтонцæ.

Ахсахъ-Темур æ цæстæ æрæвардта уарийхуз усхъæй-усхъæмæ тохæг цуппар аллонебæл. Æхсаргардæй сæмæ райамудта æма æ тургаутæн зæгъуй:

– Уæртæ уонæй мин еу аллони уодæгасæй ка ’рбакæна, уомæн – мæ лæвар!..

Бардзурд исæнхæст кæнунмæ тургауттæ æма нукерти къуар сæ тæлфагæ бæхти базмæлун кодтонцæ, æма, ил-алла гъæргæнгæй, тохи будурмæ рампурстонцæ. Тументи нæуæг зæйæ дæр бабæй кæцæйдæр фескъудæй, æма будур тоги буни фæцæй. Цуппар уарийи алфамбулай фудголти мæрдти цæндитæ фулдæрæй-фулдæр кодтонцæ. Æртухсти цæг сæбæл æнгонæй-æнгондæр кодта. Уодæгасæй сæ райсунмæ ке гъавунцæ, уой балæдæрдтæнцæ æма, нур кæрæдзей марунмæ фæззелонцæ, зæгъгæ, уотæ зæнхи æскъудæй фелвæсæгау, дууæ бæхгини, «тох, тох! », гъæргæнгæ, нукерти æма чауисти сæ буни фæккодтонцæ.

– «Тох, тох!..», – азæлдæнцæ хуæнхтæ, æзмалдæй зæнхæ, болат æхсаргæрдти зæлланг къулух Темури уод æ хъурæй ласта.

Цуппар домбай аллони фатдзæфæй къæхтæбæл лæуунгъон адтæнцæ æма, æртухстæй ку фæууæгъдæ ’нцæ, уæд сæ гъостæ дууæ аллойнаг бæхгиней гъæр райахæстонцæ:

– Гъæдæмæ, гъæдæмæ, хуæнхон цæргæстæ!

Æма цуппар аллони, кæрæдземæн агъазгæнгæй, пихсити ранихъулдæнцæ. Уæд дууæ бæхгини дæр, тохи будури æнæнгъæлæги куд февзурдæнцæ, уотæ син сæ думæг дæр некебал рауидта.

Дзилати будур кæми æнæ цонг, кæми æнæ сæр цагъди мæрддонæ фестадæй. Цæф чауисти нæтун, тарст бæхти хуррут æма зæрдæскъунæн гъæрмæ Ан-Насири бауæр сесбунтæ исбадтæй. Сæригъунтæ арцæ исбадтæнцæ, æма, æ бунккаг билæ æхсингæ, тингунæй бавзиста:

– Сар уæ къона, сар, аллонтæ, æз сумахæн уæ бунигъæр ку не ’ссæун кæнон!

Азиаг лæборгутæ къуæрей дæргъи æфснайдтонцæ сæ цагъд мæрдти. Фал син æнцад-æнцойнæ нæ лæвардта аллойнаг дууæ æригон бæхгини. Кизгæ æма биццеу сæ уадсор бæхтæбæл «тох, тох!..» кæнгæ æнай-æнойти февзурдæнцæ. Зад хумæмæ байервæзæгау знагæй дзæвгарæ æркарстонцæ æма бабæй æнай-æнойти æрбадæлзæнхæ ’нцæ.

Темуронтæ, бонæ уа, æхсæвæ уа, æнцойнæ нæбал зудтонцæ. Сæрмагонд дружини тугъдонтæ дууæ «сайтани» æрахæссунмæ алли мадзæлттæ аразтонцæ, фал етæ ба æгириддæр æнгъæл кæми нæ адтæнцæ, уоми бабæй тоги зæйтæ рауагътонцæ.

Аллойнаг дууæ сагсор бæхгини æртиккаг бон нæбал фæззиндтæнцæ æма фæсæмбесæхсæви азиаг «сайтæнтти» хуссæг æ буни искодта, бæхти хузæн хурруттитæгæнгæ фунæй кодтонцæ. Хъалагъурти дæр æрдзи сабурдзийнадæ исустурзæрдæ кодта, æма сæбæл Терки дони аллолайи зартæмæ мæрдфунæй бахуæстæй.

Раст еци рæстæг дууæ æхсаргин бæхгини лагери февзурдæнцæ æма Ахсахъ-Темури цатирмæ кардæлвæстæй над игæрдун байдæдтонцæ. Фал тургауттæ сæ гумсæгтæ фæдеси хуаст никкодтонцæ. Чауистæ фæссæррæттитæ ластонцæ æма «ил-алла, ил-алла»-йæй бæстæ сæ сæрбæл исистонцæ. Нимпурст нæ фæррæстмæ ’й, дууæ лæгигъæдгун бæхгини кæбæлти фæттар æнцæ, уой мингай цæститæ дæр нæбал рауидтонцæ.

Æрбабон æй æма хорискастæй хорнигулæнмæ азиæгтæ фефснайдтонцæ сæ мæрдтæ. Темури фæдæсгаргутæ къахфехсуд бацæнцæ, се ’взæгутæ ралæсиуонцæ, дууæ æвзугъд бæхгиней агоргæй. Ци нæ къотæр, ци нæ доррæбун, ци нæ адагæ, æрхæ æма кæмттæ ба нæ басгарстонцæ, фал – некæми æма неци. Фæллад, фæлмастæй, сæргубурæй ку ’рбаздæхиуонцæ, уæдта син хецау сæ рæгътæбæл æхсæй балæууидæ – нæ арæхсетæ, зæгъгæ.

Темур еу бунати æгæр берæ ке рафæстеуат æй, уобæл мæстæй цæхæртæ калгæй, аллонтæмæ æвзедæнтæ кодта: «Æз ма сумахæй муггаг ку ниууадзон», зæгъгæ, æма «идарддæр нæуæг стæрмæ уæхе цæттæ кæнетæ», зæгъгæ, бардзурд равардта. Рæвдзæ кодтонцæ сæ хотухтæ æма сæ фадæварцитæ. Бонигъæдæ дæр цидæр раййевæ-баййевæ кодта. Уæд хор цæхæркалгæ ракæсидæ, уæдта æхе мегъти фæсте къæндзæстугхузæй раримæхсидæ. Терки дон дæр уæд тохи зар ниццæгъдидæ, уæдта бабæй зæрдихалæн гъарæнгæ. Уалинмæ дууæ сахъ цæргæси фæззиндтæнцæ æма азиаг тухгæнгути лагери сæрмæ зелун байдæдтонцæ. Ахсахъ-Темур сæмæ, къохаууонæй дзæвгарæ фæккастæй, æ гъæуайгæнгутæмæ райамудта, æргæлдзетæ сæ, зæгъгæ. Тургауттæ сæ тохæнгæрзтæмæ фæллæбурдтонцæ, æма æндон фæттæ æзнæт дидинбиндзити хузæн цъуввудтитæ кæнун байдæдтонцæ. Æртиккаг æхстæн цæргæстæй еу фæккиудтæй æма уæд таргъæдæ ’рдæмæ фескъардтонцæ.

Хецауи цæстæмæ гъæуайгæнгутæ сæхемæ куд нæ ниццайуонцæ, фал цæргæсбæл ке фат исæмбалдæй, ка рæстдзæвиндæр æй, уобæл ку исхъæлæба æнцæ, раст еци рæстæг лагери искæсæн æрдигæй чауисти ил-алла фæдесгъæр райгъустæй. Æнæнгъæлти бабæй сæмæ аллойнаг дууæ бæхгини æрбалæбурдтонцæ æма, æллæх-æллæх, раст сæбæл цума дæсгай къохтæ адтæй, уоййау «тох, тох!..» гъæргæнгæ знæгти сæртæ фæйнердæмæ æсхъеун кодтонцæ. Кæми багъæуидæ, уоми æхсаргæрдтæ сæ дæндæгути ’хсæн райвæргæй, сæ фæттæ æскъот кодтонцæ, сæ тохи гъæр Æргинарæги коми азæлдæй.

Фæлгæсæн уæзæгæй æнæнгъæлæги карз тохмæ кастæй Ахсахъ-Темур. Æ сорхед ракалдæй, æ тугъдмондаг нуæрттæ ба æхсилкъитæгæнгæ, дууæ аллойнаг бæхгинемæ къохæй амонгæй, æ гъæуайгæстæн зæгъуй: гъири, гъири, гъома, æнæбасæттонтæ. Æвæдзи, еци гъири нæ синхаг адæмтæбæл райгъустæй æма нæ абони дæр цæцæн, дагестайнæгтæ æма мæхъæлæнттæ гъиритæ хонунцæ. Ка ’й зонуй, еци гъиритæмæ гæсгæ нæхуæдтæ нæхе хонун байдæдтан Ир, ирæнттæ.

Тохмондаг Темури æрфæндадтæй еци дууæ æнæсæттоней хæццæ лæгæй-лæгмæ истохун. Æ тохæнгæрзтæ æхебæл æрбабаста, фал имæ цалинмæ æ бæх ластонцæ, уæдмæ рауидта, биццеу-бæхгини хорхи фат иннердæгæй  куд ракастæй, уой. Кеун ку байдæдта, уæд имæ е ’мбал кизгæ-бæхгин фæллæбурдта, æхемæ ’й æрбаиста æма тар гъæди æ фæд æрбайсафтæй. Сæдæгай чауистæ ’й дууæ бони фæййагурдтонцæ, фал æ фæд еу къæми исæфт фæккодта.

Рамардæй авдуодон сахъ биццеу æ уарзон кизги гъæбеси. Æргинарæги коми, адæймаги къах кæми нæма нифсардæй, уоми ’й, ставд цæстисуг калгæй байвардта. Рохсаг уо, рохсаг, загъта, æма ’й æ фæллад къæхтæ кумæ хастонцæ, уоцирдæмæ, æ идарддæри цардбæл сагъæсгæнгæй, рараст æй. Лæгсирдтæй æхе римæхсгæй, цудæй, сирд дæр кæми на балæстайдæ, уæхæн пихсæ æма синдзити ’хсæнти. Æ къохтæ æма цæсгон ницъцъæрæмухститæ ’нцæ, æ уæледарæс, цума ’й арс ниттудта, уоййау нискъудтæ ’й.

Дуккаг изæр æй æ фæллад къæхтæ гъæди астæу къæдзæхрæбун еу минкъий лæгæтгондмæ бахастонцæ. Лæгæти талингæ къуми уæрцци тарст бæдæлтти хузæн сæхе нилхъивтонцæ æртæ седзæр сувæллони. Æхебæл сæ баууæндун кодта, æ дзæкъоли ма ци къæбæрти мортæ адтæй, уонæй сæ бафсаста.

Бон цæуй æма фарнæ хæссуй. Гъе æма уæдæй фæстæмæ адæми фарнæ æма Хуцауи хуарзæнхæй хайгин силгоймаг знаги сосæггай æмбурд кæнун райдæдта ихæлд æма сугъд гъæути, дæрæнгонд сахарти æвæгæсæг седзæр сабийти. Æ уоди гъарæй сæ барæвдудта, цидæр бузуртæ сæбæл искодта. Дигоргоми Задæлески коми æ сабийти хæццæ æрцардæй еу лæгæти. Сæ еугуремæн дæр иссæй еумæйаг мадæ, хонгæ ба ’й кодтонцæ Нана. Гъомбæл сæ кодта гъæддаг рæзæ æма халсартæй. Уой фæсте, сувæллæнттæ куд байлæгъ кодтонцæ, уотæ сæ царди хабæрттæ аразтонцæ: биццеутæй ка рауосгор æй, етæ уоститæ ракурдтонцæ, кизгуттæй ка ракиндздзон æй, етæ ба киндзити цудæнцæ æма гъæутæ исаразтонцæ.

Гъе уотæ Хуцауи исконд еу силгоймаг, æ муггаг æма ном кæмæн нæ зонæн, еци Нана багъæуай кодта æнæгъæнæ комидзаг адæми  исонибон æма хуарзæй байзадæй адæмти зæрдити, зарти, историй размæцудæн хуæрзгæнæги номæй имисунæн. Бацудæй рохс дзиуари хузæн Иристони адæми мади сорæти, æма ’й еудадзугдæр кадæ æма намуси хæццæ æримисæн.

Задæлески гъæуи цæргутæн ба еци лæгæт Нанай гъомбæлгонд цæуæти фæдзæхстмæ гæсгæ иссæй ковæндонæ, æма ’й абони дæр хонæн Задæлески Нанай рохс ковæндонæ.

ХЪАЙТУХЪТИ Азæмæт (1923–2016), Цæгат Иристони адæмон финсæг

 

РЕДАКЦИЙÆЙ. Задæлески гъæуи туххæй дæр æма Задæлески Нанай туххæй дæр берæ уацтæ æма аййевадон уадзимистæ нуриуæнгæ финст æрцудæй. Æма уони ’хсæн тæккæ зæрдæмæдзæугæдæрæй исфедаудзæнæй нæуæг зар «Задæлески Нанай кади зар». Хуæрз æрæги ’й бацæттæ кодтонцæ нæ зундгонд аййевадон архайгутæ: поэт Цæгат Иристони культури æскъуæлхт архайæг Колити Витали (текст),  композитор, Цæгат Иристони аййевæдти æскъуæлхт архайæг Кокайти Барис (музыкæ). Заргæ ба ’й ракæндзæнæй зартæгæнæг, Цæгат Иристони æскъуæлхт артисткæ Цæрикъати Римæ. Заргæ ба ’й ракæндзæнæй фиццаг хатт сабати, 2 августи Задæлески Нанай бæрæгбони рæстæг. Зари текст мах дæр абони мухур кæнæн.

---

ЗАДÆЛЕСКИ НАНАЙ КАДИ ЗАР!

 

Изæддонæ, Задæлескæ,

Дæ уиндæмæ æнгъæлдзау.

Æй дæ кадæ сæрæй есгæ,

Бунæй ахедгæ де ’гъдау.

 

Базард:

Нæхе Задæлескæ, уарзон Задæлескæ,

Нæ цох кæнис, нæ, мæ зæрдæй.

Мæнæн а зæнхæбæл цидæр ес зæрдесгæ, –

Æгасемæй дæ хуæздæр.

 

Дигори ’зæд – нæ кувддонæ

Кæрæдзебæл мах бæттуй.

Игуæрдæнти сауæдонæн

Æ сатæг дæр нифс дæттуй.

 

Базард:

Дæумæ ковæн, Нана, дæуæй корæн, Нана.

Нæ цитгин изæд Нана.

Устур хуарзæн, Нана, ци агорæн, Нана.

Кæстæр хестæр куд кæна.

Фæрнгун адæм нур цал доги

Дæуæй æнцæ сомигъон.

Лæгдзийнадæ уæд сæ тоги,

Райдзастдæр ба сæ исон.

 

Базард:

Дæумæ ковæн, Нана, дæуæй корæн, Нана.

Нæ цитгин изæд – Нана.

Устур хуарзæн, Нана, ци агорæн, Нана.

Кæстæр хестæр куд кæна.

 

Зæрддаг нин дæ æнккæтемæн,

Макæд фесæфæд дæ фæд.

Еу фæлтæрæй ба – иннемæ

Дæ фарни кой игъусæд…

 

Базард:

Дæумæ ковæн, Нана, дæуæй корæн, Нана.

Нæ цитгин изæд – Нана.

Устур хуарзæн, Нана, ци агорæн, Нана.

Кæстæр хестæр куд кæна.