Мæнæ аци фарсбæл ци æрмæг мухур кæнæн, уой кæддæр ниффинста номдзуд финсæг Фазиль ИСКАНДЕР (1929-2016). Ци рæстæги ’й ниффинста, еци рæстæги нæ бæстæ æцæгæйдæр хъæбæр тæссаг уавæри адтæй. Æ фæййервæзунбæл архайунгъон нæ уогæй, уотемæй ба дзæнгæдацæгъдгутæ – хæрхæ, æгæрæй-æгæрдæр ба еугурадæмон есбойнадæбæл æдзæсгонæй фурхæлæфгæнгутæ. Хуарз æма нæ Фидибæсти рæстзæрдæ дзиллитæмæ разиндтæй фагæ хъаурæ æма зундгиндзийнадæ, уæди сæрисæфæни билæй хе фæййеуварс кæнунæн. Æма нур нæ размæцуд зингæ цæрдæгдæр æй, æруагæс ни кæнуй, нæ исонибон зæрдæмæдзæугæдæр ке уодзæнæй, е…

Фал, уæддæр нæ цардиуагæ ба æнæгъæнæй нæма исуæгъдæ ’й, Фазиль Искандер æ памфлетти ци гъæндзийнæдти кой кæнуй, уонæй. Æ зæгъуйнæгтæ уæмæ æгæр карз ма фæккæсæнтæ – ци рæстæги финст æрцудæнцæ, уæд бунати адтæнцæ, фал си абони цæбæл расагъæс кæнæн, уæхæнæй дæр си фагæ ес. Æма нин зундихуасæ фæууæнтæ: æ рæстæги нæ бæстæ сæрисæфæни билæй ракæнунгъон куд иссæй, уотæ си абони фæрнæйдзаг еумæйаг хæдзарæ аразунгъон куд уæн.

Нæ зæрдæбæл дарæн нæ рагфидтæлти загъд: «Дæхецæн дæхуæдæг ку неци фæууай, уæд дин неке неци фæууодзæнæй!..»

 

УÆРÆСЕБÆЛ САГЪÆСГÆНÆГ ÆМА АМЕРИКАГ

Мæскуй устур иуазæгуæттæй еуей тургъæ. Къæлæтгинти бадунцæ æма дзубанди кæнунцæ Уæрæсебæл сагъæсгæнгутæй еу æма америкаг иуазæг.

– Ци косунцæ Уæрæсей?– фæрсуй фæсфордæй æрбацæуæг.

– Уæрæсебæл сагъæс кæнунцæ.

– Æз дæ, ци гъуддагбæл хуæст æнцæ Уæрæсей, зæгъгæ, уомæй фæрсун.

– Æз ба дин дзуапп дæттун: сагъæс кæнунцæ Уæрæсебæл.

– Нæ мæ балæдæрдтæ. Æз фæрсун: ци косунцæ Уæрæсей? Ести гъуддагбæл хуæст æнцæ æви нæ?

– Уæрæсей сагъæс кæнунцæ Уæрæсебæл. Е æнæгъæнæ гъуддæгути гъуддæгути сæр æй Уæрæсей.

– Гъема хуарз! Уæрæсебæл сагъæс кæнун, кæд сæ ахсгиагдæр гъуддаг æй, уæд ма уомæй идарддæр естæбæл хуæст æнцæ? Уæрæсебæл сагъæсгæнгутæй уæлдай ма Уæрæсей æндæр адæм ес?

– А-а, ду иннети кой кæнис? Уæд уайтæккæдæр бафарстайсæ… Æма дин зæгъун: Уæрæсей еуетæ сагъæс кæнунцæ Уæрæсебæл, иннетæ ба давгутæ ’нцæ.

– Еугурæй дæр?

– Гъо, еугурæй дæр давуни куст кæнунцæ.

– Е ба куд? Уæрæсебæл ка сагъæс кæнуй, уонæй фæстæмæ иннетæ давгутæ уонцæ, уомæн куд ес уæн?

– Ес ин, ес уотæ уæн. Уæдта æцæгæйдæр уотæ ’й. Уæрæсей уой алкедæр зонуй.

– Æма давгути нихмæ еске тох кæнуй?

– Нæ кæнуй.

– Цæмæннæ?

– Нæййес тохгæнгутæ.

– Гæрр, куд нæййес? Е бустæги æнæсæрфат миуæ ку æй!

– Уæрæсебæл сагъæсгæнгути тохунмæ нæ евдæлуй. Давгутæ ба сæхе нихмæ куд гъæуама тох кæнонцæ? Фал Уæрæсей давгутæ хъæбæр берæ давунцæ, зæгъгæ, уотæ зæгъæн нæййес. Уомæй уæлдай ба, Уæрæсебæл ка сагъæс кæнуй, етæ берæ ’нцæ.

– Æма уæддæр, Уæрæсебæл сагъæсгæнгутæ фулдæр æнцæ æви давгутæ?

– Уомæн банимайæн нæййес.

– Цæмæннæ?

– Уомæн æма Уæрæсебæл сагъæсгæнгути æндæр гъуддæгутæмæ нæ евдæлуй. Давгути хабар дæр уотæ ’й. Давунæй идарддæр ма æндæр гъуддæгутæ кæнонцæ, е син не ’нтæсуй.

– Гъома, давгути давунæй еуминкъий уæддæр нæ фæййевдæлуй?

– Нæййес син уæхæн рæстæг, зæгъгæ, дин ку зæгъун.

– Гæрр, куд нæ син ес уæхæн рæстæг?

– Уомæн æма давгути еуминкъий ку фæййевдæлуй, уæд етæ дæр Уæрæсебæл сагъæс кæнунмæ бавналунцæ.

– Мадта давгутæ дæр Уæрæсебæл сагъæсгæнгути хæццæ байеу унцæ, нæ?

– Гъай-гъай!

– Æма уотæ гæнæн куд ес?

– Фиццагидæр, давгутæ кæд Уæрæсебæл сагъæсгæнгути хæццæ байеу æнцæ, уæд сæ хæццæ феййевдзи унцæ. Æма син е пайда æй. Дуккагæй ба, исæмцæдес унцæ Уæрæсебæл сагъæсгæнгутæмæ гæсгæ. Уæрæсебæл сагъæс кæнгæй, етæ фурцийнæй хормæ ходун байдайунцæ, мæйæмæ ба кафгæ. Куд фулдæр сагъæс кæнунцæ Уæрæсебæл, уотæ давунмæ цибæлдæр исунцæ. Сæ нифсбæл нифс бафтуйуй!..

– Кæд уотæ ’й, уæд Уæрæсебæл сагъæсгæнгутæн сæ фæллад уадзгæй, сæ бон æй Уæрæсебæл сагъæсгæнгути æма давгути нимæдзæ банимайун. Ка си цæйбæрцæ ’й, е гъæуама бæрæг уа. Кенæ ба бæстæ бабун уодзæнæй.

– Уомæ неке евдæлуй. Уæрæсебæл сагъæсгæнгутæ дæр сæ фæллад уадзгæй æнцад нæ бадунцæ – етæ дæр бабурунцæ къазнамæ.

– Гæрр, етæ дæр давгæ кæнунцæ?

– Уæрæсебæл сагъæс кæнгæй нæ давунцæ! Хуцау багъæуай кæнæд!.. Фал уæгъдæ рæстæги ба къазнамæ сæ къох байервæзуй. Мадта гъæуама цæмæй цæронцæ? Уæдта ку фæддавунцæ, уæд давгути хæццæ байеу унцæ – цæмæй сæ миутæ ма рагъæр уонцæ…

– Куд кæсун, уотемæй Уæрæсей адæм еугурæй дæр Уæрæсебæл сагъæс кæнунцæ.

– Æма æз дæр мæ дзубанди уомæй ку райдæдтон!

– Цæветтонгæ, Уæрæсей еугурæй дæр давуни куст кæнунцæ. Сауæнгæ Уæрæсебæл сагъæсгæнгутæ дæр?

– Мадта син ци кæнгæ ’й? Уæрæсебæл сагъæсгæнгути гъæуама паддзахадæ куд дара? Цæрун сæ гъæуй. Уоститæ æма син сувæллæнттæ ес, æма етæ дæр минкъийæй фæццалх унцæ Уæрæсебæл сагъæс кæнунбæл кенæ давунбæл.

– Æма паддзахадæ Уæрæсебæл сагъæсгæнгути дарун ку байдайидæ, уæд, æвæдзи, давгæ нæбал кæниуонцæ, нæ?

– Уомæй неци рауайидæ. Давгутæ æдули нæ ’нцæ – уайтæккæдæр сæ сæр райахæссидæ, давунæй Уæрæсебæл сагъæс кæнун пайдадæр ке æй, е, æма Уæрæсебæл сагъæсгæнгутæй рагæпп кæниуонцæ.

– Æма уонæмæ гъæуама ести къамис кæса, цæмæй гъуддæгутæ хузæнонæй цæуонцæ, уой туххæй!

– Уомæй неци рауайдзæнæй. Бунæттæ иуарунцæ, давгæ ка кæнуй, етæ. Гъема давгути Уæрæсебæл сагъæсгæнгутæ рахондзæнæнцæ æма сæ паддзахади харзæй хæсдзæнæнцæ.

– Хуарз. Куд балæдæрдтæн, уотемæй Уæрæсей гъуддæгутæ уотæ ’нцæ: дæллæй ка ’й, етæ подворовывают, уæллæгтæ ба – надворовывают. Уотæ нæ ’й?

– Цитæ дзорис, ци? Бæрæг æй, æндæрбæстаг ке дæ æма не ’взаги листæг фæззелæнтæ, нæ зундирахаст ке нæ лæдæрис, е. Подворовывать амонуй, кæмæй давис, уомæн аргъ кæнгæй, хебæл хуæцгæй архайун. Гъома, æфсæрми дæ зæрдæбæл даргæй давæ. Цæветтонгæ, давунцæ кæугæй. Давæ æма ко, ко æма давæ!

– Еци-еу рæстæг?

– Мадта, мадта!

– Уæллæй ка ’й, уонæй ба надворовывают зæгъæн нæййес, нæ?

– Неци хузи. «Надворовывать» – махмæ уæхæн дзурдæн æ кой, æ гъæр дæр нæййес! Уæллæй ка ’й, давди-давд етæ кæнунцæ!

– Æма, уæллæй бадгутæй ка давуй, етæ дæллаг давгутæй цæмæй хецæн кæнунцæ?

– Куд цæмæй?! Уæллæгтæ парахаттæй, æнæфсæрмæй давунцæ, бунккæгтæ ба хебæл хуæцгæй, гæзæмæти. Ку ’й загътон: давунцæ æма кæунцæ.

– Еци-еу рæстæг?

– Еци-еу рæстæг!..

– Абони Уæрæсе ци уавæри æй, уомæ ци цæстæй кæсис?

– Цуппæрвадуг темпитæй ихæлуй, капитализм ба нæмæ æмпурсгæй цæуй…

– Мадта ци киндæуа? Еугурæй дæр æмцъухæй дзорунцæ: уæ бæстæ лæууй сæрисæфæни тæккæ билæбæл….

– Уæрæсебæл сагъæсгæнгутæ цалдæр хузи гæнæнтæбæл косунцæ, цæмæй бунисæфт ма фæууæн, уой туххæй. Æз еу уодæй, тæккæ тæссагдæр уавæрбæл сагъæс кæнгæй, æримистон уæхæн гæнæн. Нуртæккæ ’й æз æма ду равзардзинан. Дæ цæститæбæл рауайун кæнæ, цума сæрисæфæни ан.

– Æз ба кæцирдигæй бахаудтæн? Æз америкаг ку дæн.

– Æма бал нерæнгæ  теоретикон хузи дзорæн еци гæнæнбæл. Цæмæй фæттарстæ? Лæдæрис, тæхæн сæрисæфæни билæмæ, фал ма нин дзоруни фадуат ес. Естæмæй мæ рафæрсæ.

– Цæмæй дæ гъæуама рафæрсон?

– Ку дин загътон, теоретикон фæлварæн æй. Фæрсæ мæ. Æз ба дин дзуапп дæтдзæнæн!

– Неци дин лæдæрун. Сæрисæфæни ма тæхæн æви æ бунмæ нихъхъæрттан?

– Нерæнгæ тæхгæ кæнæн. Бунæй дзорунтæ-æндæртæбæл нæбал уодзинан.

– Мадта уоми не ’сæфт æрцæудзæнæй, зæгъис?

– Гæнæн ес, æма нæ къæхтæй ин æ бун ниттонæн æма идарддæр тæхæн.

– Æмæ къæхтæй бун куд ниттондзæнæ?

– Ес син ниттонæн. Пушкин хумæтæги нæ загъта: «Вышиб дно и вышел вон…» Бун дæр нæхе бун æй. Æма кæд бæстæ æнæгъæнæй бамбудæй, уæд  æ бун дæр æмбуд æй. Нæ къæхтæй бун ниттондзинан æма идарддæр тæхдзинан…

– Æма иннæ буни уæнгæ тæхдзинан?

– Гъо, иннæ буни уæнгæ. Иннæ бун дæр мах æй. Е дæр, гъай-гъай, æмбуд. Ниттондзинан бабæй æй нæ къæхтæй æма бабæй – гъæйтт-мардзæ – тæхгæ.

– Мæнмæ гæсгæ, уруссаг æвзаги бунæн берæуон нимæдзæ нæййес. Уомæ гæсгæ, еци фиццаг бунбæл байзайдзинан.

– Рæдуйис! Уруссаг æвзаги алцидæр ес. Дзурд «дно» берæуон нимæдзи уодзæнæй «донья». Алцидæр нæмæ лæмбунæг нимад æй. Æгас цæуæд устур æма гъомусгин уруссаг æвзаг!..

– Уотæ дæмæ кæсуй, æма нæ къæхтæй дуккаг бон дæр ниттондзинан?

– Федарæй ми æруагæс кæнуй. Еугæр бæстæ æнæгъæнæйдæр æмбуд æй, уæд еугур бунтæ дæр бамбудæнцæ, гъай-гъай. Рарæдовдзинан сæ нæ къæхтæй.

– Мадта уæ бæстæ ке бамбуд æй, е хуарз æй, зæгъис? Уой фæрци уодæгасæй байзайдзинан?

– Уобæл секк ма кæнæ. Еугæр æмбуйгæ, уæд æнæгъæнæй!

– Ци хуарз æй, доньятæ, гъома, бунтæ ке ес, е. Æгас цæуæнтæ доньятæ!.. Гъо, фал алцæмæн дæр кæрон ку ес. Уой бæрцæ доньятæ кæми уодзæнæй?

– Гæнæн ес, æма еууæхæни дзенети тæккæ бæстиастæу нæ тъæпп фæццæуа. Уæд ма махæй амондгундæр кæми уодзæнæй!.. Гъæй!..

---

«Цæйбæрцæбæл сæрустур айтæ Уæрæсейæй?» Уæхæн фарсти хæццæ ци æрфарст исаразта æхсæнадон цæстингас æртасæг Еугуруæрæсеуон центр, уоми архайæг уæрæсейæгтæй алли дæсемæй æхсæз федарæй загътонцæ, евгъуд анзæй фæстæмæ никки сæрустурдæр ке ’нцæ нæ Фидибæстæй. Раст зæгъгæй, фæлвариккон анзи хæццæ рабаргæй, уæхæнтти нимæдзæ æртæ проценти фæмминкъийдæр æй. Уæрæсейæй сæрустурдзийнадæ алцæй разæй дæр баст æй æ историй, культури, æрдзон гъæздугдзийнади хæццæ. Сæрустурдзийнади туххæй иннæ рæуагити ’хсæн ба ма ’нцæ нæ адæм, уой еудзийнадæ æма æмуоддзийнадæ, уæдта президент æма хецауадæ. Фал, уой хæццæ ба царди хуæрзгъæдæдзийнадæ, социологти загъдмæ гæсгæ, нерæнгæ ма «изайуй идæнцойнæ аргъгæндти таги». Адæмæй си сæрустур кæд дууинсæй проценти ’нцæ, уæд си аст æма дууинсæй проценти ба боз нæ ’нцæ.