Æзинæ берæ фæдздзубанди кодтан Гусати Дантеси хæццæ. Нæ хæццæ ма адтæй саперти бригади командир – рацæргæ болкъон æ бийнойнаги хæццæ. Хуæрзконд силгоймаг. Халас сæр. Тугъди райдайæнæй  нурмæ еумæ ’нцæ. Æ галеу къохи æнгулдзитæй дууæ æ уæле нæ ’нцæ. Еунæг уæхæн адæймаг дæр нæма фæууидтон, æма Сурх Стъалуй орден уотæ хуарз кæбæл федауй. Амондгун бийнонтæ!

Дантес кавказаг æздæхтæй уруссагау кодта æ царди таурæхъ: дууадæсанздзудæй ахур кæнунмæ  Беслæнигъæуæй куд фæллигъдæй Ростовмæ, Ростовæй – Мæскумæ, Мæскуйæй ба – Ленинградмæ… Мæгурдзийнæдти ислæг æй. Уотæ аййев нин дзурдта æ царди хабæрттæ, æма нæ фæхходун кодта.

Болкъон æ бийнойнаги хæццæ сæхе уатмæ ку бацудæнцæ, уæд ма мах ба дууемæй берæ фæббадтан. Æ дзиппæй еу гæгъæдий гæбазæ исласта. Гæгъæдий финст адтæй иронау латинаг дамугъатæй: «Адæм, аци силгоймаги ма гъигæдаретæ! Хецау». Æма ма мин радзурдта, еци гæгъæдий гæбазæ имæ кутемæй æрбахаудтæй, еци хабар.

Цæветтонгæ, еу венгриаг гъæуи еу лæгмæ æрбунат кодтонцæ. Дантес е ’мбæлтти хæццæ, раздæр гъæздуг ка адтæй, еу уæхæн хæдзарæмæ бацудæй. Хæдзари хецауæн, рæстæгмæ ами цæрдзинан, зæгъгæ, ку загъта, уæд æ размæ кæцæйдæр æрбауадæй еу къленц силгоймаг æма ин æ къохи гæгъæдий гæбазæ фæссагъта.

– Цума ’й иронау ниффинсуни сæр цæмæн багъудæй? – бафарстон æз Гуси-фурти.

– Куд цæмæн? Ескæмæн си æхе æстауа, уруссаг афицертæй мæмæ гæгъæди ес, зæгъгæ.

Нур æртиккаг суткæ бадæн сахар Ниретхази. Размæ цæуæн нæййес – æртæ боней размæ нин знаг ралух кодта нæ къилдунтæ æма нæ алливарс æртумбул æй. Нæуæг тухтæ кæцæйдæр æрбагæлста æма нæмæ аллирдигæй лæборуй. Æвæдзи, Дебренцени ци ’фсæдти къуар дæрæнгонд æрцудæнцæ, уони байзайæггæгтæ сæ кеми ’рцудæнцæ æма бакъуæрттæ ’нцæ. «Кавказаг абæрæги» (дзубанди, æвæдзи, Плити Исси туххæй цæуй – ред.) алливарс æртумбул кæнунмæ гъавунцæ, цæмæй æй уодæгасæй райсонцæ, уобæл архайунцæ.

Фал Иссæ нæ нифсхаст хъазахъæгти хæццæ фиццаг хатт ку нæ бадуй уæхæн рауæн. Æгæр раги сæхе æстаун райдæдтонцæ немуцæгтæ. Æгæр раги радзурдтонцæ сæ радиойæй – «Кавказаг абæрæги» æрахæстан æ сайтангун хъазахъæгти хæццæ, зæгъгæ. Хъазахъæгти номдзуд полктæ айнæг къæдзæхти хузæн æрлæудтæнцæ сахари алфамбулай. Знаг уæд еу рауæн, уæд иннæ рауæн æ фий фæтътъунсидæ, фал бабæй æ пурхкалгæ сидзмудзити расхъеуидæ.

Уодигъæдæй федар адæм гъæуй уæхæн рæстæги. Минкъий тасдзийнадæ дæр устур гъуддæгутæ бакæнунгъон æй. Æвæдзи, немуцæн зæнхæбæл сæ лæбурдтитæй ку неци рауадæй, уæд хуæдтæхгути къуар æрбагæлстонцæ æма Исси гарнизони сæ еугай бомбæгæлститæй фæттæрсун кæнунмæ гъавтонцæ. Нæ уæлдæфмæ æхсæн дзармадзантæ уонæй ракæдзос кодтонцæ гарнизони сæрмæ арви гæппæл.

Адæм дессагæй дессагдæр æнцæ: сæ алливарс дзармадзанти нæрун æгириддæр нæ сабур кæнуй, ци уæззау уавæри ’нцæ, уой лæдæрунцæ, фал тасдзийнадæ неке цæсгонбæл фæууиндзæнæ. Раст цума ескæми кувди бадунцæ, уой хузæн дарунцæ сæхе. Мæнæ саперти хæццæ ес еу-æртиндæсанздзуд биццеу, хъазахъаг дарæси. Нур æртæ анзей бæрцæ сæ хæццæ ’й. Æ листæг гъæлæсæй ку низзаруй, уæд имæ адæймаг игъосунæй не ’фсæдуй. Циуавæрдæр мотоцикл иссирдта æма тъур-тъургæнгæ ратæхæ-батæхæ кæнуй венгрийаг сæйгæдони алфамбулайти. Сапертæ ’й еугурæй дæр хонунцæ Борис, кæд æ ном Валодя хуннуй, уæддæр. Æ ном ин уотæ цæмæн исхудтонцæ, уой беретæ нæ зонунцæ. Æма имæ нур еске Валодя, зæгъгæ, ку бадзоруй, уæд имæ кæсгæ дæр нæ ракæнуй.

– Е нæ хæццæ ку уа, уæд нин тæссаг нæй, – Иссæ ци хæдзари æй, уомæ амонгæй, æ медбилти ходуй Борис, æма хъуæцæ калгæй ниййарцæ уй æ мотоцикли.

Æма е Исси тугъдон хаййи æнæбасæтгæ æцæгдзийнадæ ’й.

Æз хъазахъæгти минкъий къуари хæццæ куд цудтæн, уотемæй нæ рæзти æ «виллиси» исевгъудæй Иссæ.

– Хуæдтолгæбæл дæр бæхбадт кæнуй, – десгæнгæй æ фæдбæл кастæй рацæргæ тугъдон, æ лолæ æ галеу къохи даргæй.

Æнæгъæнæ, еу иннемæй цæмæдесагдæр, уæхæн тарæхътæ цъухæй-цъухмæ цæунцæ Исси бæгъатæрдзийнадæ æма æ федар зундирахстдзийнади туххæй еугур фронти дæр. Æма уомæ гæсгæ немуцæгтæн сæ цæсти синдзæ иссæнцæ Иссæ æма æ хъазахъæгтæ. Зундгин æма нифсхаст афицертæ æма инæлартæ разамунд дæттунцæ Исси устур штабæн. Мæнæ хуссæгбæл æ къох ка ракъуæрдта, еци  æнæфæллайгæ инæлар-майор штаби сæргъи цирагъи хузæн лæууй æма цийфæнди минкъий гъуддаг дæр æнæ уой æркастæй, нæ райевгъуйуй. Штаби оперативон хайади хецау цубургомау болкъон, фиццаг хатт æй ка фæууина, е æй расуг бангъæлдзæнæй. Е ба æнæхуссæгæй уотæ ’й. Радиостанций уæлгъос бадуй æсгарæн  хайади сæргълæууæг æма бастдзийнади цалдæр трубкебæл хуæцуй æ къохтæй. Фæрсуй, дзуапп дæттуй цалдæр рауæнемæн. Уæд  фæггæпп кæнуй æма æ хуæдтолги балæууй ескæци дивизий кенæ полкки.  Алли минут дæр хъæбæр хъазар æй нуртæккæ. Знаг цирдигæй æрбалæбордзæнæй, уой бæлвурдæй зонун гъæуй.

Мæнæ æ бæгæнихуз «Деде-нæг»-бæл æхе багæлста  æригон саулагъз лæхъуæн Гусати Дантес. Æ бæрзонд бухарходæ зулунгомау ракодта, æ маузер æ рахес цулухъи гъосмæ æрхъæрттæй, æ астæубæл хъатара баст, уотемæй фатау ратахтæй.

Гуси-фурт æй Исси æфсæдти къуари, инженерон кусти хецау æй, æма ’й æ гъуддæгутæй æ сæр исесуни равгæ дæр нæййес. Сахари алфамбулай федæрттæ исаразун уомæ кæсуй æма алли тугъдон хаййи гæппæл дæр цалинмæ æхуæдæг нæ исбæрæг кæна, уæдмæ ’й некæд ниууагъта. Кæмидæр дзæхæрадони иссирдта знаги тохæнгæрзти скълад æма сæ уайтæккæ дивизити, полкти балæуун кодта. Æ лæдæргæ бæгæнихуз саргъибæх дон фестадæй, фал уæддæр æ бæхгини зæрдихудти бацæуни тасæй æ медбунати кафуй.

Алли афицер дæр æ ихæс бæрæг бæлвурд зонуй,  е ’фсæддонтæй ка кæци рауæн æй, уомæ еудадзуг æ гъос даруй.

Æз ахид фæддес кæнун Иссæбæл. Хумæтæги бунати нæй нуртæккæ: кæд алли рæнгъон тугъдон дæр æхе цардбæл дзуапп дæттуй, кæд алли афицер дæр дæсгай кенæ сæдæгай рæнгъон æфсæддоней ирисхъæбæл гъуди кæнуй, уæд Иссæ ба гъуди кæнуй рæнгъон тугъдонтæй, афицерæй, инæларæй сæ еугуребæл дæр. Алке царди туххæй дæр дзуапп е дæттуй.

Нур цалдæр хатти адтæн Иссæмæ. Мæнæ, æ еу æрдæг дзармадзани нæмуг кæмæн фехалдæй, уæхæн хæдзари æнæфснайд уат. Къартитæ, аллихузон къариндæстæ. Дæргъæлвæст цæсгон, фæллад цæстингас. Фæрсуй мæ Иристони хабæртти туххæй. Сирдони таурæхъбæл. Ходуй. Сирдони коймæ байгъæлдзæг æй. Нæуæгæй бабæй еци тамаку. Хъуæци къубулойнитæ. Цубур, фал карз дзубанди телефонæй. Уæдта  еу болкъон, иннæ инæлар… Уони хæццæ дæр цубур дзубанди. Кæми карзæй, кæми ба гъазгæ дзурдтæ.

– Куд? Ци? – Еци дууæ дзурди ’нцæ æ мастæвдесæн дзурдтæ æма сæ аллибон цалдæр хатти æнæзæгъгæ нæ фæууй, уруссæгти хæццæ дзубанди кæнгæй дæр. Майор Гусати Дантесæй фегъустон уой размæ, Иссæн еци дзурдтæ ци давтонцæ, уой.

– Дæс æма инсæйæймаг дивизи! – мæстгунæй дзоруй телефони хæтæли.

Е ’рфгути тарæй бæрæг æй, нуртæккæ хилæ ке иситинг уодзæнæй, е. Тургъæмæ рацудтæн. Цалдæр минуттей фæсте нæмæ нæуæгæй фæдздзурдта.

– Ци фæдтæ? – æ маст фæццидæр æй, уотемæй мæ фæлмæн гъæлæсиуагæй бафарста.

Цæмæ гæсгæ рацудтæн, уой не ’сгъæр кодтон. Нæуæгæй бабæй Сирдони хабæрттæ. Дзæуæгигъæу. Кедæр киндзæхсæвæр. Ходи Надяй рæсугъд цагъд. Уæлдай берæ бауарзтон Исси еци изæр. Уæхæн тæссаг сахатти игъæлдзæг, фæлмæнзæрдæ ке адтæй, уой туххæй. Хумæтæги ’й уотæ берæ нæ уарзунцæ æ рæнгъон æфсæддонтæ дæр æма афицертæ дæр, уæхæн уарзондзийнадæ айдагъдæр сугъзæрийнæ хори хузæн цæруй тугъди будури æма ’й адæм æлхæнунцæ уоди бæгъатæрдзийнадæ æма федар сæризундæй.

Цийфæнди зин уавæри ку бахауй Исси æфсæддон къуар, цийфæнди мæгури бон сæбæл ку искæнуй, уæддæр Иссæбæл е ’мтохгæнгутæ федарæй сæ зæрдæ дарунцæ, æууæндунцæ ибæл, аргъ ин кæнунцæ æ дзурдæн. Æ сурх хъазар бæхбæл кенæ ба æ «виллисбæл» æфсæддонтæ æма афицерти ’хсæн ку исмедæг уй, æ гъæлæс ин ку фегъосунцæ, уæд цæттæ фæуунцæ уæйгути хузæн знаги федæрттæмæ нимпурсунмæ.

Цæрæ, дæ ниййерæг Аминæти фæндæуагæ рацæуæнтæ дæ еугур гъуддæгутæ дæр! Кæд ма мæ Згиди Алаурди сæрæгасæй нæхемæ исуадза, уæд, фиццагидæр, Аминæтмæ бацæудзæнæн æма ин дæ номæй, ирон адæми номæй нихъхъури кæндзæнæн.

… Дантес дессаги лæхъуæн æй. Æцæг ирон лæхъуæн ке фæххонунцæ, уæхæн. Тумбул саулагъз цæсгон сурхварс рости хæццæ. Рæстæмбес циргъ фиййи буни минкъий сау бецъотæ. Сунти базурти хузæн сатæгсау æрфгутæ сæхе аййев райстонцæ фæтæн тæрнихбæл æма  еуæй-еу хатт сæхе ниллæг æруадзунцæ сау цæститæбæл.

Æвæдзи, аци дзурдтæ ка бакæса, уонæй еске зæгъдзæнæй, раст æй нæртон кизгæ фестун кодтай, зæгъгæ, фал еци еске уотæ гъуди кæндзæнæй, цалинмæ ин æхе нæ фæууина, уæдмæ. Ку æй фæууина, уæдта иннердæмæ зæгъдзæнæй:

– Æдухæ, æнæхъаурæ адæймаг финста Дантеси туххæй, хуарæнтæй мæгур ка адтæй, бустæги къумух æвзаг кæмæн адтæй, уæхæн!..

Бæгъатæрдзийнадæ син фидтæлтæй байзадæй ирон фæсевæдæн. Æма Дантеси æ бæгæнихуз саргъибæх «Деденæг»-и еу æма дууæ хатти нæ  фæууидтонцæ дæнтти сæрти, цъимарати, ихæлд хеди уæлгъос, æ алливарс знаги бомбитæ ихалдæнцæ, уотемæй, кенæ ’й саперти хæццæ минитæй цъоппидзаг будури нæ танктæн над къæртгæнгæй, знаги адзалхæссæг минитæ «едзгæй». Тугъди рæстæг æстонгæн æма æнæхуссæгæн фæразагæ, фæллад уадзуни рæстæг ба уодæгас адæймагæн куд не ’нгъезуй, уотæ æрветун… Иуазæг æрбахонун æма, æхуæдæг куд фæззæгъуй, уотæ муггаги фингæ æрæвæрунмæ тулаваст æй Дантес.

Уотæ дæр æнгъезуй. Тугъди уæззау уаргъ æ рагъи ка хæссуй, уомæн еуæй-еу хатт финги уæлгъос æрбадун дæр неци кæнуй. Æцæг – аци гæрæхтæ… Адæймаги æдасæй къæбæр ранихъуæрун дæр нæ уадзунцæ. Муггагмæ æлгъистагæй байзайæд, еци гæрæхтæ ка кæнуй, е! Нæ тæбæгътæ фингæбæл кафунцæ. Зæнхæ зир-зир кæнуй. Арв гъæр кæнуй.

Резæ, зæнхæ! Гъæр кæнæ, хъуæцæ арв! Нæбал уи тæрсæн. Мах размæ цæуæн, размæцæуæг ба тæрсгæ нецæмæй фæккæнуй.

ЦÆГÆРАТИ Максим (1916-1990),  Устур Фидибæстон тугъди архайæг, Цæгат Иристони адæмон финсæг