Кæддæр, дан, еу лæхъуæн исфæндæ кодта балций рандæ ун æма æ мади фæрсуй:

– Фæндаггагæн мæ хæццæ ци райсон?

– Дæ фиди ном, дæ фиди фарнæ!.. – адтæй мади дзуапп.

Æма лæхъуæн æ фиди ном, æ фиди фарни хæццæ ранæхстæр æй æ балций. Кумæ бафтуйидæ, еци рауæнти ибæл алкæмидæр хъæбæр зæрдиагæй исæмбæлиуонцæ, харакеттæй æй исиуазæг кæниуонцæ. Уоййасæбæл нимади адтæй æ фидæ адæми ’хсæн…

Аци таурæхъи кой раздæр дæр ма кодтан, фал æй абони бабæй хумæтæги нæ æримистан. Цæветтонгæ, нæ республики Парламенти Совети кезуй æмбурд арæзт æрцудæй Ирæфи райони. Æма си дзубанди кæд абони цардиуаги ахсгиаг фарстати фæдбæл адтæй, уæддæр сæмæ каст ба цудæй рагæй-æрæгæмæ си ци берæ фарнæхæссæг æгъдæуттæ ес, уони хæццæ сæ баргæй.

Нæ республики Парламенти Сæрдар Тускъати Таймораз дæр æмбурди æ дзубанди уой фæдбæл хабæрттæй хумæтæги нæ райдæдта. Æ загъд адтæй:

– Райони медæгæ фæлтæрæй-фæлтæрмæ исæнтæстæй æма цардгъонæй ниффедар æнцæ уæхæн зæрдæмæдзæугæ æгъдæуттæ æма фæткитæ, кæцити ахедундзийнадæ æ рæстæги бæрзонд адтæй æма нин абони дæр пайдахæссæг æнцæ. Уой рæстуодæй лæдæрун ахсгиаг æй. Цæмæй исонибонмæ æууæнкгинæй кæсай, уой туххæй бал фиццагидæр бæлвурдæй зонай дæ фидтæлти, дæ Фидибæсти евгъуд дзамантæ, арæхсай син рæстуодæй аргъ кæнунмæ, пайдахæссæгæй си ци ес, уомæй хе ефтонг кæнунмæ. Уонæй ба райони анзфинст гъæздуг æй.

Райони цæргутæ устур байвæрæн бахастонцæ айдагъ нæхе республики нæ, фал нæ еугур Уæрæсей цардарæзтмæ дæр, уæлдайдæр ба Устур Фидибæстон тугъди рæстæги, нæ Цитгин Уæлахези сæрбæлтау уодуæлдайæй тохгæнгæй немуцаг-фашистон æрбалæборгути нихмæ.

Райони райрæзтæн раздæри рæстæгути уоййасæбæл  берæ материалон фæрæзнитæ дехгонд дæр нæ цудæй, фал, уæддæр хе гæнæнтæ æма равгитæй хæдзардзинæй пайда кæнгæй, берæ æнтæстæй адæмæн царди хабæрттæ аразуни. Адтæй сæмæ нифс æма разæнгарддзийнадæ. Уæхæн нифс æма разæнгарддзийнадæ абони никки ахсгиагдæрæй гъæунцæ.

Абони нæ мæтæ гъæуама уа, цæмæй нæ фæсевæд байлæгъ кæнонцæ æгъдаугин æма кустуарзонæй. Цæмæй сæ исонибон рауайа, мах дæр си боз куд уæн æма си сæхуæдтæ дæр арази куд уонцæ, уотæ.

Гъе уæхæн нисанеуæги æмвæзади æнхæстгонд гъæуама цæуонцæ райони социалон-экономикон райрæзти еугур фарстатæ дæр. Уой фæдбæл дзоргæй, Тускъай-фурт загъта:

– Фæстаг рæстæгути райони социалон-экономикон ирæзти къабази æййивддзийнæдтæ хуæздæрæрдæмæ зиннун райдæдтонцæ адæми цардиуаги.

АГЪАЗГÆНÆГ МАДЗÆЛТТÆ

Сæрмагонд æфсæддон операций архайгутæй запасмæ ка рацудæй æма си гъæууонхæдзарадон проекттæ æнхæст кæнун ке бафæндæуа, уонæн федералон агъазкæнуйнади фæрци сæ бон уодзæнæй æхцай фæрæзнитæ райсун.

Нæ республики хецауади æмбурди гъæууон хæдзаради министр Къусрати Алан куд фегъосун кодта, уотемæй еци фæрæзнитæ лæвæрд цæудзæнæнцæ зæнхикусткæнуйнади æма фонсдарунади къабæзтæ райрæзун кæнуни гъуддæгутæ æнхæст кæнунæн.

Сæрмагонд къамиси ’рдигæй каст цæудзæнæй, ци проекттæ сæмæ бадæттонцæ, уонæмæ. Материалон фæрæзнитæ хъæртунцæ авд миллион сомемæ.

Е кæд æхцæуæн æй, уæддæр æнхæстæй нæ, уомæн æма ма нерæнгæ ес дзæвгарæ нæхъæртондзийнæдтæ дæр, кæцитæ хатгай фæуунцæ нæхецæй аразгæ. Фулдæр æргом æздахун гъæуй паддзахадон æма муниципалон разамунд дæттунади фулдæр хъæппæрес равдесунмæ.

Ес ма нæмæ дзæвгарæ æвæрæнтæ, кæцитæй æнхæстæй испайдагæнгæй, фæффулдæр уодзæнæнцæ бунæттон бюджети байвæрæнтæ, уæдта син паддзахадæй ци фæрæзнитæ уагъд цæуй, уонæй дæр цæудзæнæй æнхæстдæрæй пайдагонд.

Еугур еци фарстати фæдбæл адтæй æ радзубанди райони муниципалон исконди сæргълæууæги хуæдæййевæг Махъоти Сосланæн. Куд фегъосун кодта, уотемæй бюджет евгъуд анзи бæрæггæнæнтæмæ гæсгæ рауадæй æфтуйæггин. Æфтуйæгтæ ’нцæ 687103 мин соми, хæрзтæ ба – 673454 мин соми.

Æ радзубандий фулдæр æргом раздахта æнæнездзийнадæ гъæуайкæнуйнади, ахуради, цæрæнуатон-коммуналон, гъæууон хæдзаради, культури, туризм æма æхсæнадон царди иннæ къабæзти анзи дæргъи райони ци æййивддзийнæдтæ ’рцудæй, уомæ.

Махъой-фурт сæрмагондæй ранимадта, æнæмæнгæ æнхæсткæнуйнаг ка ’й, еци фарстатæмæ.

Райони центрон сæйгæдонæ ’й бундорон цалцæг кæнуйнаг, кенæ ба ин гъæуй нæуæг бæстихай исаразун. Исаразун гъæуй, сувæллæнттæн, 120 бунати кæми уодзæнæй, Чиколай уæхæн рæвдауæндонæ дæр. Уой туххæй нуртæккæ цæттæ кæнæн проектон-гæрзти гæгъæдитæ. Сæйгæдони нæййес фагæ специалисттæ, скъолати дæр нæ фагæ кæнуй хецæн предметти ахургæнгутæ, уæлдайдæр æригæнттæ, æма е дæр æй сагъæссаг фарста.

Райони ахсгиаг фарстатæбæл адтæй æ радзубанди Парламенти цæрæнуатон-коммуналон хæдзарадæ æма арæзтадон политики комитети сæрдар Остъати Геуæргийæн дæр:

– Райони нæдти 44 километри цалцæггонд кæд æрцудæнцæ, уæддæр ма се ’мбеси бæрцæ нуриккон домæнтæн дзуапп нæ дæттунцæ. Уæлдай сагъæссаг ба е æй, æма хъæбæр берæ рæстæгути алли анз дæр райони хумзæнхитæн сæ фулдæр ахæссуй нартихуар, уотемæй æййевгæтуди уагæвæрдтæ ихæлд цæунцæ.

– Анзи бюджет æфтуйæггин кæд рауадæй, уæддæр ма æфтуйæгтæ никки фæффулдæр кæнунæн гæнæнтæ ес, – загъта депутат. Хæстæгдæр дууæ анзей пъланбæл дзубанди кæнгæй, куд фегъосун кодта, уотемæй цалцæггонд  æрцæудзæнæнцæ цæрæнуатон-коммуналон хæдзаради цалдæр объекти. Кустити аргъ уодзæнæй 800 миллион сомемæй фулдæр.

Социалон политики фарстатæ райони куд лухгонд цæунцæ, уобæл адтæй æ радзубанди Парламенти Сæрдари хуæдæййевæг Дойати Светланæн. Е дæр е ’ргом раздахта медицинæ æма ахуради къабази косгути кадавардзийнадæмæ. Куд загъта, уотемæй, райони скъолати ци 259 ахургæнæги ес, уонæн айдагъдæр сæ 22 проценти ’нцæ, 40 анземæй дæлæмæ кæбæл цæуй, уæхæнттæ.

– Нæуæг сæйгæдонæ исаразуни фæдбæл ба куд загъта, уотемæй гъæугæ гæгъæди бахъæрттæй федералон оргæнтæмæ. Уомæй уæлдай бундорон исцалцæг кæнуйнаг æй Хæзнидони амбулатори дæр.

Æмбурди рæстæг ма дзубанди цудæй, фарæ Парламенти депутаттæ, Ирæфи район бабæрæг кæнгæй, ци хатдзæгтæ æма унаффитæ рахастонцæ, етæ анзмæ куд æнхæстгонд æрцудæнцæ, уой фæдбæл. Парламенти закъонæвæруйнади, закъонадæ æма бунæттон хеунаффæйади комитети сæрдар Черчести Аслан куд загъта, уотемæй сæ фулдæрей район исæнхæст кодта, фал ма æнхæст кæнуйнаг гъуддæгутæ байзадæй:

– Паддзахадон агъази мадзæлттæй куд пайдагонд цæуй, еци гъуддаг домуй бæрнон цæстæдард. Райони нæййес культурæ æма фæлладуадзæн парк, æма уомæ дæр гъæуй æркæсун.

Совети иуонгтæ ма ’ркастæнцæ республики социалон-экономикон æма æхсæнадон-политикон царди хæццæ баст республикон закъонти проекттæмæ. Етæ баст æнцæ культурон бунти объекттæ паддзахадон æгъдауæй багъæуай кæнун æма си пайда кæнуни уагæвæрдти хæццæ, республики еуæй-еу закъонæвæруйнадон акттæмæ æййивддзийнæдтæ бахæссун æма æндæр фарстати хæццæ. Радзубандигæнгутæ адтæнцæ Парламенти Сæрдари хуæдæййевæг Гутнати Аслæнбег, науки ахуради, культурæ æма информацион политики комитети сæрдар Еленæ Князева æма аграрон æма зæнхи политики, экологи æма æрдзон фæрæзнити комитети сæрдар Качарати Олег.

Аци депутатон балций рæстæг ма Тускъати Тайморазæн адтæй фембæлд райони амалгъон адæймæгути хæццæ. Архайдтонцæ ма си Махъоти Сослан, райони Минæвæртти Æмбурди сæрдар Гъуцъунати Хъазбег, Парламенти Сæрдари хуæдæййевæг Ортабайти Тимур, депутаттæ Качарати Олег æма Махъоти Хетæг. Фембæлди рæстæг ци дзубанди райеудагъ æй, е рабæрæг кодта минкъий æма рæстæмбес амалгъонади тухстаг фарстатæ. Уони фæдбæл сæ гъудитæ æма фæндонтæ загътонцæ турбазæ «Дзинагъа»-й генералон директор Перисати Александр, глэмпинг «Высоцкий»-и директор Хъибизти Алексей, æнæнхæст бæрнондзийнади æхсæнадæ «Ирæфи хуйæн фабрики» директор Таухъазахти Ирбег æма иннетæ. Гранттæ æма субсидитæ дæттуни уагæвæрдтæ, сæрмагонд æфсæддон операцийæй ка исæздахтæй æма нур амалгъонадон куст кæнун ка фæндæ кæнуй, уонæн паддзахадон агъази мадзæлттæ, минкъий æма рæстæмбес амалгъонадæбæл æвæрд хъалонтæ фæмминкъийдæр кæнун, туризм цæмæй рапарахат уа, уой хæццæ. Ирæфи райони алæмæти æрдзæн знаггадæ куд нæ хæсса – амалгъон адæймæгути аци æма æндæр фарстатæн Парламенти Сæрдар лæвардта лæмбунæг дзуæппитæ. Тускъати Таймораз син арфæ ракодта, сæ дæснидзийнадæ æма фæлтæрддзийнади фæрци райони ахсгиаг гъуддæгутæй сæхе еуварс ке нæ кæнунцæ, фал сæ лух кæнунбæл ке архайунцæ, уой фæдбæл.

Еци бон ма Тускъати Таймораз бабæрæг кодта, «Гъæууон фæзуæтти еумæйаг райрæзт»-и паддзахадон программи фæрци Лескенмæ бацæуæни цæргутæн ци нæуæг фæлладуадзæн бунат арæзт æрцудæй, уой, æма Лескени культури Хæдзари нуриккон гæнæнтæмæ гæсгæ ефтонггонд киунугæдонæ.

*  *  *

Ирæфи райони ци кезуй æмбурд рацудæй, уой фæдбæл нæ радзубандий кæронбæттæни ма уин ракæнуйнаг ан еума таурæхъ.

Цæветтонгæ, дууæ лæги надбæл цудæнцæ æд уæргътæ. Еу си æ уаргъ æ рагъæй нæ иста, иннæ ба ’рлæууидæ, æ уаргъ зæнхæбæл æрæвæридæ æма, уотемæй æ фæллад уадзунмæ ’рбадидæ. Ка ’й зонуй, уотемæй имæ æнцондæр кастæй. Фал æй æ уаргъ алли хатт дæр æ рагъмæ нæуæгæй есун багъæуидæ. Æма уотемæй бустæгидæр бастадæй. Æ уаргъ зæнхæмæ ка нæ иста, е ба минкъийдæр бафæлладæй.

Аци хабарæй уой зæгъуйнаг ан, æма Ирæфи райони абониккон цардиуаги ци берæ райаразуйнаг фарстатæ ес, уони æнхæст кæнунмæ æрæргъувæ-æрæргъувæй æвнæлд ма цæуа. Уæхæн адтæй аци æмбурди хатдзæгтæй дæр еу. Нæ фидтæлтæ хумæтæги нæ зæгъиуонцæ: «Еу бонæн ци куст нæ бакæнай, е сæдæ бони байзайуй…»

БИЧИЛТИ Алетæ