Æртиккаг дуйнеуон тугъд минкъийтæбæл æма нæ райдæдта финддæс æма æртинсæй анзей размæ. Уой дæр Америки Еугонд Штатти (АЕШ-и) хилкъахæн миути фудæй.

Цæветтонгæ, 1950 анзи 25 июни Корейи адæмон æфсади хæйттæ бахизтæнцæ Хонсар Корейæмæ. Æма аци паддзахади фарс фæцæнцæ АЕШ, июли тæккæ райдайæни фестæгæфсæддон къуар æрбунæттон кодтонцæ Пусани – Хонсар Корейæн æ сæйраг сахар Сеули фæсте дуккаг устурдæр сахари, уæдта ма агъазиау денгизон порти рæбун. Советон Цæдес дæр еуварс нæ байзадæй, сосæггай Цæгаттаг Корейæн фервиста техникæ æма тохæнгæрзтæ. Еугур еци хабæрттæ нæуæг дуйнеуон тугъдмæ ку расайуонцæ, уомæй хъæбæр тæссаг адтæй…

Раст еци рæстæги æрцудæй, арт никки хъæбæрдæр æндзаруни хузæн ка рауадайдæ, еци цау. Уæди рæстæги сахар Владивостокæй дæс æма авдинсæй километри еуварсдæр, Сухая речка, зæгъгæ, рауæни ци советон æфсæддон аэродром адтæй, уой сæрмæ 1950 анзи 8 октябри æнæнгъæлти фæззиндтæнцæ америкаг дæрæнгæнæг хуæдтæхгутæ «Локхид», сæ пулеметтæ æма дзармадзантæй дорадзагъд исаразтонцæ, уоми еци рæстæг Советон Цæдесæн ци хуæдтæхгутæ адтæй, уонæбæл. Сæ мæнгард миуæ куддæр бакодтонцæ, уотæ фæстæмæ фæддунд æнцæ.

ФÆРРÆДУДÆНЦÆ? ЗОНГÆ-ЗОНГÆЙ ÆВИ?..

Зæгъун гъæуй уой дæр, æма  еци рæстæг аэродроми адтæнцæ, Устур Фидибæстон тугъди рæстæги, АЕШ Советон Цæдесмæ ци хуæдтæхгутæ («Аэрокобра») æрвистонцæ, уонæн сæ кæцидæр хай. Гъуддаг уой медæгæ адтæй, æма, дууæ Корейей медастæу тугъдон нихмæлæуд æгæр ке искарз æй, уомæ гæсгæ советон Тугъдон-Уæлдæфон Тухти разамундæн лæвæрд æрцудæй бардзурд – нæ дæрæнгæнæг хуæдтæхгутæ æрбунæттон кæнун корейаг арæнтæмæ хæстæгдæр. Æма еци бардзурд æнхæст кæнгæй уордæмæ барвистонцæ, уæд сæ къохи ка фæцæй, еци хуæдтæхгутæ – зæронд хæрнæгъ «Аэрокобрита». Æма америкаг æрбалæборгутæ сæ «дорадзагъд» уонæбæл исаразтонцæ.

Аци циртдзæвæн æвæрд æй, америкаг хуæдтæхгути æрбалæбурди рæстæг советон тæхгутæй ка фæммард æй, уонæн.

Ку зæгъæн, дууæ Корейей медастæу тугъдон нихмæлæуддзийнадæ ке фæккарздæр æй, уомæ гæсгæ Приморски æфсæддон зилди командæкæнуйнадæ унаффæ рахаста 821-аг кунæггæнæг авиацион полк корейаг арæнтæмæ хæстæгдæр æрбунæттони туххæй. Еци æфсæддон хай нимад адтæй тæккæ тохунгъондæртæй еуебæл, кæд си фулдæр хуæдтæхгутæ зæрæндтæбæл нимад адтæнцæ, Фидибæстон тугъди рæстæг ленд-лизмæ гæсгæ нæмæ æрвист ци Р-63 «Аэрокобрита» æрцудæй, уæхæнттæ, уæддæр.

Полккæн æ нæуæг рауæни рæстæгмæ дехгонд æрцудæй будуйрон аэродром Приморьей Хасановски райони гъæу Сухая речки рази. Ардигæй корейаг арæнтæмæ æдеугурæй адтæй сæдæ километри. 1950 анзи 8 октябри изæригон, фæндзæймаг сахат цудæй, уотемæй ба еци гъæуи сæрмæ æнæнгъæлти фæззиндтæнцæ дууæ реактивон хуæдтæхæги æма сæ пулеметтæй æма дзармадзантæй фатадзагъд исаразтонцæ  нæ хуæдтæхгутæбæл.

ССР Цæдеси фæсарæйнаг гъуддæгути Министри хуæдæййевæг А.А. Громыко еци фæдбæл æхемæ байагурдта АЕШ-и минæвайради унаффæгæнæги æма ин æ къохи басагъта тингуни сæрмагонд нотæ. Дæс боней фæсте Мæскуй дзуапп райстонцæ АЕШ-и хецауадæй. Уоми æргомæй басастæнцæ сæ фудракæндæбæл æма хатиртæ курдтонцæ. Уогæ, уæхæн æверхъау цау ке ’рцудæй, уой фæдбæл рæуæнттæ кодтонцæ, гъома, е фудзæрдæй арæзт не ’рцудæй, фал тæхгутæ ке фæррæдудæнцæ, раст нæ банимадтонцæ сæ тæхæн над æма уомæ гæсгæ уотæ рауадæй. Тæхгутæ æнæмæнгæ, æфхуæрд ке ’рцæудзæнæнцæ, уобæл нæ æууæндун кодтонцæ. Дууæ паддзахадей ’хсæн буцæу уоййадæбæл кæд лухгонд æрцудæй, æ кой дæр ин уой фæсте кæд некебал искодта, уæддæр æй æримисун ба æнæмæнгæ гъæуй. Уомæн æма е уотид рæдуд ке нæ адтæй, фал зонгæ-зонгæй арæзт фудракæндæ, уомæн разиндтæй берæ æвдесæнтæ, уæлдайдæр ба, комкоммæ ке къохтæй арæзт æрцудæй, уони имисуйнæгтæ.

ÆРБАЛÆБОРГУТÆН СÆ ХЕСТАУÆН ДЗУБАНДИТÆ – СÆ МÆНГАРДДЗИЙНАДÆ ÆРГОМГÆНÆГ

Еци æрбалæборгутæй еу, тæхæг Олтон Квонбек 1990 анзи америкаг газет «Вашингтон пост»-и  ниммухур кодта æрмæг уæхæн сæргонди хæццæ: «Мæ цубур тугъд Советти хæццæ». Æма си уотæ финста: «Мегъти сæрти тахтан æнцад-æнцадæй, уæдта мæ ’рфæндадтæй, ци нисанмæ тахтан, уордæмæ бахъæртуни рæстæгæй дæс  минутти раздæр ниллæгдæргæнгæ мæхе æресун.  Цæугæдони билгæрæнттæбæл идарддæр тæхгæй, мæ хуæдтæхæг разилдтон хонсар-нигулæн æрдæмæ, гъавтон мæхе Китай æма ССР Цæдеси арæнтæй еуварсдæр райсунмæ. Еу-инсæй секундей фæсте ба  дæлиау зæнхæбæл æрæстæфтæн еу уæзæгтæласæг хуæдтолгæ.

«Цæвæн æй!..» – загъта Дифендорф. Еу минутти фæсте ба фæгъгъæр кодта: «Дæлæ хуæдтæхгутæй идзаг аэродром уинис? Е разиндтæй, еугур тæхгутæ дæр ниддæрæн кæнунмæ кæмæ фæббæллунцæ, уæхæн нисан…»

Æ уæди миуæй фæстæдæр уотид рæдуд ке исхондзæнæнцæ, Квонбек æхе уæхæн хумæтæг хузи рæститæ кодта: «Нæ нисанмæ тахтан æнæ радиомаяктæй, уомæ гæсгæ ба нæмæ уотæ фæккастæй, цума, корейаг аэродром Чхонджини сæрмæ бафтудан…» Фал гъуддаги ес уæхæн листæг фарстатæ, æнæрæстæфæн ке нæййес. Квонбек куд финсуй, уотемæй хъæбæр хуарз уидта, аэродроми ци хуæдтæхгутæ бадтæй, уони базуртæбæл сурх стъалутæ ке адтæй, уой: Цæгаттаг Корейи хуæдтæхгутæбæл ба адтæй сурх стъалу уорс тумбулæги хурфи. Никки ба ма «Аэрокобрита» Корейаг Гæрзефтонг Тухтæмæ уомæй размæ уогæ дæр некæд адтæй, махмæ, Советон Æфсадмæ ба ахид адтæнцæ.

Зин баууæндæн æй, фæлтæрдгун тæхæг, хуæдтæхгути базуртæбæл ци хецæнгæнæг нисантæ ес, уони кæрæдземæй æртасун ма зона, уобæл. Уæдта Римский-Корсакови номбæл архипелаг ма æрæстæфæ æма уомæ гæсгæ ба, кæми дæ, уой ма балæдæрæ, е дæр дузæрдуггаг рæуонæ адтæй.

Уогæ уонæбæл ци дзорæн, кæд æма Квонбек, æ имисуйнæгти куд ниффинста, уомæ гæсгæ, æгириддæр нæ фæсмон кодта, уæхæн фудракæндæ ке исаразта, уобæл. Е нæ, фал æсхъæлæй финста: «Еци цау барæй-æнæбари дæр советон разамонгути баууæндун кодта, цæйбæрцæбæл æнцон бафхуæрæн æй сæ бæстæ, уæдта АЕШ-и нуриккон æма фæлтæрдгин Тугъдон-Уæлдæфон Тухти нихмæ æрлæуунгъон ке нæ ’нцæ, уобæл. Сталин исфæндæ кодта Цæгат Корейæй се ’фсæдтæ ракæнун æма ин идарддæр мацæмæй агъаз кæнун…»

Квонбек ма æхе уомæй дæр æстудта, æма АЕШ-и разамунд зæрдæ кæд байвардта еци фудракæндæ исаразгути бафхуæрунæй, уæддæр, дан, сæ фудракæнди фæдбæл æррæстæ æфхуæрд дæр ке нæ баййафтонцæ, æфсæддон тæрхондонæ сæ ке нæ бафхуардта, уомæй дæр.

Квонбеки дзубандитæ сæргойи сæнттау æнцæ. Æцæгдзийнадæй ба октябри кæрони  Сталин  унаффæ рахаста  Корейæмæ советон тæхгутæ рарветуни туххæй. Етæ тугъдон цаути архайдтонцæ, цума Цæгаттаг Корейи тæхгутæ адтæнцæ, уой хузи æма мин америкаг хуæдтæхæгемæй фулдæр æргæлстонцæ махонтæ еци тугъди.

ÆМБЕСОНД «ТУГЪД ТУГЪД ÆЙ, РÆФТАД БА Æ АФОНИ!..» СÆБÆЛ РАЦУДÆЙ ГАДЗИРАХАТТÆЙ ?..

Аци хабæрттæмæ гæсгæ куд нæ фæззиндзæнæй уæхæн фарста дæр: «Уотæ цæмæн рауадæй, æма америкаг хуæдтæхгутæн бантæстæй нæ бæсти медæгмæ уойбæрцæбæл арф æрбахезунмæ, æстæфæг æма син нихкъуæрддæттæг цæмæннæ разиндтæй? Уæдта ци фудмиутæ исаразтонцæ, уой туххæй сæ ’фхуæрæг цæмæннæ фæцæй?..» Аци æма ма æндæр фарстатæн дзуапп раттæн ес. Фал цауи туххæй хабæрттæ хумæтæги сосæггонд не ’рцудæнцæ. Етæ æргомæй ку райгъустайуонцæ урух  дзиллити ’хсæн, уæд рабæрæг адтайдæ, нæ бæсти æдасдзийнадæбæл дзуапдæттæг ка адтæй, уони æнæбондзийнадæ. Нæ бæсти уæлдæфон арæнтæ гъæуайгæнæн системитæ нæ рартастонцæ, нæ арæнти сæрти æрбахезгæй сæдæ километрей уæнгæ ци хуæдтæхæг æрбайервазтæй, уой. Æма ин нихкъуæрд раттунгъон нæ бацæнцæ, кæд алли фæззиндмæ æма алли уæхæн фудракæнди нихмæ дæр гъæуама цæттæ адтайуонцæ, –  цийфæнди кæд адтæй, уæддæр нæ арæнти рæбунти тугъд цудæй, уæдта ма  уой агъоммæ америкæгтæ равдистонцæ, ци гъон æнцæ, уой. Етæ уой размæ наулæууæн Дальныймæ хæстæг æргæлстонцæ советон хуæдтæхæг– æсгарæг. Уомæ гæсгæ ба махонтæ гъæуама адтайуонцæ æртæ хатти къæрцгъосдæр!..

Æвæдзи, искуста уруссаг æмбесонд: «Тугъд тугъд æй, рæфтад ба æ афонæмæ гæсгæ!..» Аци æмбесонди хузæн рауадæй уæд. Сухой речки рази æфсæддон хæйттæй еуеми еци цаутæй фæстæдæр службæ кодта  финсæг Станислав Сахончик. Æма е дæнцæн æрхаста, еци æрбампурстæн æвдесæн ка адтæй, уæхæн бунæттон цæрæги имисуйнæгтæ: « Хорбон адтæй, никки ба ма хуцаубон, уомæ гæсгæ ба полкки афицертæ тæхгæ нæ кодтонцæ, сæхе райстонцæ æрдзон рауæнтæмæ, кæсалгæ ахæссунмæ. Уæхæн уæлæнгай цæстингасæй ке кастæнцæ уавæрмæ, е зин балæдæрæн нæй, америкаг хуæдтæхæг ке æрбайервазтæй нæ арæнбæл, е.

Гъулæггагæн, еци уавæри фæдбæл гъæугæ дзуапп неке равардта. Сахончик куд финсуй, уотемæй гъавтонцæ 821-аг кунæггæнæг авиаполкки командир æма æ хуæдæййевæги, уæдта ма полкки штаби сæргълæууæги бафхуæрун, фал уæхæнæй неци ’рцудæй…

Абони дæр бæрæг-бæлвурд нæма ’й, аэродроми уæддæр цал хуæдтæхæги адтæй, уæдта си цал фехалдæй? Уæдта, адæмæй си неке бастъалдæй, зæгъгæ, е цæйбæрцæбæл раст æй.

821-аг кунæггæнæг полкки тæхæг Владимир Забелин фæстæдæр куд финста, уомæ гæсгæ полкки гъæуама адтайдæ дууинсæй хуæдтæхæги. Уонæй инсæй гъигæдард æрцудæнцæ, иннæ бæрæггæнæнтæмæ гæсгæ ба, дан, си еу иссугъдæй, æхсæз  ба гъигæдард æрцудæнцæ. Официалон бæрæггæнæнтæмæ гæсгæ америкæгтæ айдагъдæр еунæг хатт æрзилдæнцæ аэродроми сæрти,  æцæгæй ба æрзилдæнцæ дууæ хатти æма фатадзагъд рауагътонцæ рæнгъæ-рæнгъитæй ци хуæдтæхгутæ лæудтæнцæ, уонæбæл.

Цал адæймаги си бастъалдæй, е дæр абони уæнгæ бæлвурдæй æргомгонд нерæнгæ нæма ’рцудæй. Официалон æгъдауæй, дан, си цæфтæ æма мæрдтæ не ’рцудæй. Уотемæй ба гъæумæ хæстæг ес æнсувæрон цирт. Уоми, дан, æвæрд æнцæ, 1950 анзи еци æрбампурсти ка фæммард æй, еци тæхгутæ. Цума, абони уал анзей фæсте уонæн раргом кæнун афонæ нæма ’й.

Раргом кæнун ба гъæуй æма номхигъдæй байамонун, 1950 анзи 8 октябри æверхъау цауи ка фæммард æй, уони. Етæ фæммард æнцæ Фидибæсти размæ се ’фсæддон ихæстæ æнхæст кæнгæй, Фидибæстæй дæр æма нæ дзиллæй дæр гъæуама сосæггонд ма цæуонцæ, фал гъæуама цитгингонд цæуонцæ сæ рохс нæмттæ.

Æрмæг мухурмæ бацæттæ кодта КОЛИТИ Витали