УРУЙМÆГТИ Езетхан (галеуæрдигæй) райгурæн хуæнхти.

Езетхани хæццæ базонгæ дæн 1937 анзи. Уæд кустон журнал «Мах дуг»-и редакций, æма мæмæ е уæд æрбахаста æ роман «Ирæнттæ»-йи («Навстречу жизни») скъуддзаг. Ратæлмац ин кодтон еци скъуддзаг, æма ’й ниммухур кодтан. Мæ бон зæгъун æй уотæ, æма æ роман ин фиццаг ка бакастæй, е æз адтæн. Æма мæ деси бафтудта, æ хъайтартæ куд дзорунцæ, куд архайунцæ, сæ уодиконди хæццæ куд æнгом баст æнцæ. Хузæгæнæги царди е устур хуæрзеуæг æй.

Еууæхæни, бæлвурддæрæй ба 1948 анзи нин Езетхани хæццæ байихæс кодтонцæ нæ республики фондз æма инсæй анзей юбилеймæ сценари ниффинсун. Зилдан Иристони гъæутæбæл, æмбурд кодтан æрмæг сценарийæн. Еци рæстæг Езетхан æ романбæл куста, æма æ финсæн киунуги цидæртæ рафинсидæ. Фæстæдæр куд базудтон, уотемæй æ уадзимисмæ бахаста, æвæдзи, уæд ке исбæрæг кодта, уæхæн  дзурдтæ, æздæхти хецæн менеугутæ. Уæд ин хуарз равгæ фæцæй, æма ахур кодта гъæуи царди уавæр, дарæс, уагæ. Кæд æ романи архайд берæ раздæр рæстæгути, æноси райдайæни цæуй, уæддæр ирон гъæуи цардиуагæ аст æма дууинсæй анземæ берæ нæ раййивта. Историйæн уал анзи усми бæрцæй æндæр нæ ’нцæ.

Уогæ ба цæйбæрцæбæл  сæребарæ уоди хецау адтæй Езетхан! Æргомдзурд, алцæмæй æнхæст – парахат зундæй дæр æма уодæй дæр. Нæ имæ адтæй фæливд миутæ. Еци сценарий финсгæй, ескæци хæдзари рази ку æрлæууианæ, уæд цума бийнонти рагæй зудта, уотæ сæмæ æ медбилти ходгæй бадзоридæ: «Иуазгутæ нæ хизтайтæ?!»

Адæймаги хуарз менеугутæй имæ берæ адтæй, æма сæ адæмбæл иурста æнæвгъауæй. Æ парахат зæрдæ уомæй дæр бæрæг адтæй. Ходгæ ба кодта æ гъæлæсидзаг, зæрдибунæй.

Езетхан æ бийнонти хæццæ Мæскуй ку цардæй, уæд сæмæ бацудан Дзадтиати Тотурбеги хæццæ. Сæхемæ нæ разиндтæй, сахатти бæрцæ имæ фенгъæлмæ кастан. Уæдмæ кæцæйдæр нæ размæ февзурдæнцæ æ уодæнкъаййи хæццæ – игъæлдзæгæй, сæ ростæ сурх-сурхид, сæ къæхтæбæл лыжитæ, уотемæй. Бахудтонцæ нæ медæмæ, æ уодæнкъай¹ бал нин рæзæ æрæвардта нæ размæ. Езетхан ба архайдта цæлгæнæни. Махмæ дæр рауайидæ, ести игъæлдзæг дзубандитæ нин ракæнидæ, æрхæндæг кæнун нæ нæ уагъта. Уотемæй фидгунтæ рарæвдзæ ’нцæ цæстифæнникъулдмæ. Æ архайд арт адтæй, æ февнæлд – сæрæн.

Ку цудан, уæд мин уотæ:

– Нæ лæгмæ адæм ахид цæунцæ, (æ лæг æфсæддон адтæй) æма мин косуни рæстæг нæййес…

УРУЙМÆГТИ Езетхан æ уодæнкъай Порфирий СКОРНЯКОВИ хæццæ.

Æз æй уотæ балæдæрдтæн, цума æ зæрдæ е ’сфæлдистадæмæ æрхунæй дзурдта, фал ин фадуат ке нæ фæууй, е ин зин æй. Уæдта мин зунди хуасæ дæр адтæнцæ æ еци дзубандитæ, гъома, рæстæгæн аргъ кæнун зонæ, алкæмæн æ рæстæг æхе барæ нæй.

Куд æй гъуди кæнун Езетхани, уотемæй алкæмидæр адтæй æгъдаугин, лæггадæгæнагæ. Финги æгъдæуттæмæ дæр нæлгоймагæй хуæздæр арæхстæй. Адтæй дзурдарæхст, нæ адæми исфæлдистади уадзимистæ, игъæлдзæг хабæрттæ  кæнунмæ æхецæй арæхстгиндæр кæми адтæй, уæлдайдæр ба Сирдони хабæрттæ кæнунмæ. Мадта зарунмæ дæр хъæбæр арæхстæй.

Уоййасæбæл зæрдхæлар уогæй, Езетхан мæстгун кæнун дæр ке зонуй, уой ба Иристони  финсгути съездтæй еуей фæсте базудтон. Æрбадзурдта мæмæ æма мин уотæ:

– Грис, абони мард дæн. Хъæбæлой-фурт мæ рамардта…

Гъуди кæнун еци съезд, Езетхан æ радзубандий, нæ разамонгутæ нæ национ литературæ ке нæ кæсунцæ, зæгъгæ, ку бауайдзæф кодта, уæд ин  Хъæбæлой-фурт цæхгæр дзуапп равардта².

Еу хабар ма ракæндзæнæн. Ленинградæй нæмæ иссудæй æвзагзонунади зундгонд ахургонд Марр, æма æрæмбурд ан. Æрдзи гъæбесмæ ’й фæлластан. Ке си гъуди кæнун, етæ адтæнцæ Дзагурти Губади, Гарданти Михал, Æмбалти Цоцко, Езетхан. Нæ дзубанди «дигорон» æма «иронбæл»  байеудагъ æй. Æвæдзи, фæббуцæу адтайуонцæ дзубандигæнгутæ, фал сæмæ Езетхан исдзурдта:

УРУЙМÆГТИ Езетхан (галеуæрдигæй) æ зонгити хæццæ.

– Мах еу адæм ан, еци дзубандитæ мабал кæнетæ. Ходуйнаг æй!..

Еугурæй дæр фæгъгъос æнцæ. Абони дæр ма нин ку адтайдæ Езетхан, уомæн æма нерæнгæ дæр ма кæрæдзей дехтæ кæнæн, æма нин уайдзæфгæнæг ба нæййес.

Дзенети бадæ, Езетхан! Мæ цæститæбæл уайуй, ку фæссæйгæ ’й, уæд имæ бацудан Тæбæхсæути Бало, Афассæ æма æз. Фæрститæ ’й кæнæн, куд дæ, циуавæр хуастæ дæ гъæуй, зæгъгæ. Неци нæмæ дзурдта, берæ нæмæ фæккастæй, уæдта загъта:

– Ци рæсугъд айтæ, хицæ уæмæ кæнун.

Ци ин загътайанæ… Зин иссерæн адтæй уæхæн уæззау сæйгæн сабургæнæн дзурдтæ.

Берæ рæсугъд фæндитæ имæ адтæй… Бæргæ бæлдтæй сæ исæнхæст кæнунмæ… Фал ин, гъулæггагæн, нæ бантæстæй – ирисхъæ æгæр æгъатир разиндтæй… Цалдæр хатти мæ æ хæццæ фæххонидæ Иссæмæ æма Мамсурати Хаджи-Умармæ, æрмæг æмбурд кодта. Фæндадтæй æй нæ номдзуд инæлæртти туххæй ниффинсун, фæсевæдæн фæнзуйнаг ка ’й, еци адæймæгути сорæттæ си ниууадзун, фал…

ФЕППАЙУЙНÆГТÆ:

¹ Плити Грис æ имисуйнæгти Уруймæгти Езетхани уодæнкъаййи кой кæнгæй, цæмæндæр æй номхундæй нæ байамудта. Æма еци гъуддаг нæхемæ есæн. Езетхан 1929 анзи, Хуæнхон пединститути ахур кæнгæй ма, куста Дзæуæгигъæуи афтектæй еуеми. Уордæмæ еухатт ци æртæ æригон æфсæддони æрбацудæй, уонæй еу адтæй Порфирий Константини фурт Скорняков – уæд е ахур кодта Сурх Æфсади артиллерион академий. Сæ кæрæдзей зæрдæмæ фæццудæнцæ. Æма Езетхан кæд курдуати адтæй æндæр кæмæндæр (исуйнаг сиахси бийнонтæ, сауæнгæ ма ируæд дæр хайгай фистонцæ Уруймæгтæн), уæддæр исфæндæ кодтонцæ сæ цард байеу кæнун. Уавæрмæ гæсгæ гъуддаг арæзт æрцудæй æскъæфуни хузи. Сæ киндздзонæй ка фенæхай æй, етæ ма бæргæ балæбурдтонцæ, Скорняков кæми цардæй, еци къазармамæ… Цидæр адтæй, уæддæр устур хæлхъойтæй уавæр рахецæн æй бадзубандигондæй. Скорняков адтæй Устур Фидибæстон тугъди архайæг, фæстугъд иссæй инæлар-майор. Æ уæлзæнхон цардæй ку рахецæн æй (1903-1979), уæд æй байвардтонцæ Дзæуæгигъæуи.

*  *  *

² Дзубанди цæуй Хъæбæлоти Билари туххæй – е уæд куста партий Цæгат Иристони обкоми секретарæй. Æма Езетхани уайдзæфмæ гæсгæ хумæтæги нæ ратингун æй. Ка, фал Хъæбæлой-фурт æгæр æхцул дæр ма адтæй нæ национ литературæбæл, нæ аййевади еугур къабæзтæ дæр хъæбæр зæрдиагæй цитгин кодта, сæ гъуддæгути син æновудæй агъазгæнæг уидæ. Уæхæн æновуддзийнадæ адтæй æ домæн еугур партион-паддзахадон архайгутæй дæр.

ПЛИТИ Грис (1913-1999), Цæгат Иристони адæмон поэт