ДЗЕСТИ Кудзæг (1905-1981) финсæг:

Къосирати Урусбийи фурт Сæрмæт нæ национ культури æма аййевади æнтæстгин райрæзти сæрбæлтау цæйбæрцæбæл алæмæти нæртон куст фæккодта, уомæ гæсгæ гъæуама фæлтæрæй-фæлтæрмæ цитгингонд цæуа. Æз цалдæр анзи цардтæн Сæрмæти хæццæ еу хæдзари фæрсæй-фæрстæмæ, берæ æнзти дæргъи кустан еумæ редакцити, мæхе цæститæй фæууидтон, куд æновуд, æнæуолæфт косæг адтæй, уой. Æма мæхецæн æнæмæнгæ исæнхæсткæнуйнаг ихæсбæл банимадтон, Сæрмæти цард æма кустæй мæ зæрдæбæл ци лæууй, уони радзорун, цæмæй сæ, уодуæлдайæй ке сæрбæлтау хъиамæт кодта, еци дзиллæ зононцæ.

 

ЖУРНАЛИСТ

 

Фиццаг ирон газет рацудæй 1906 анзи. Фиццаг ирон журналтæ фæззиндтæнцæ минкъий фæстæдæр. Журналисттæ ба Иристони адтæй уæди уæнгæ дæр, æцæг сæмæ сæрмагонд ахургонддзийнадæ ба нæ адтæй, уæдта финсгæ ба кодтонцæ уруссагау.  Советон догæ ку ралæудтæй, уæд фæззиндтæй, журналисттæ кæми цæттæ кодтонцæ, уæхæн ахургæнæндæнттæ дæр. Æма уонæй еуей не ’мзæнхон исфæлдистадон косгутæй каст ка фæцæй, уонæн сæ фиццæгтæй еу иссæй Къосирати Урусбийи фурт Сæрмæт.

Æнæ цæттæй нæ рандæй Сæрмæт журналистики паддзахадон институтмæ, астæуккаг ахургонддзийнадæ имæ æнхæстæй адтæй, уруссаг æвзаг дзæбæх базудта. Ахур кодта инсæйæймаг æнзти. Еци институти Сæрмæти фæсте Иристонæй ка ахур кодта, етæ сæхе цæститæй фæууидтонцæ, Сæрмæтæн уоми цæйбæрцæбæл устур кадæ адтæй, ци арфиаг фæд ниууагъта, уой.

Фиццагидæр ба е, æма уæди рæстæги Мæскуй цидæриддæр зингæ журналисттæ адтæй, уонæй еу дæр Сæрмæтæн æнæзонгæ нæ адтæй. Институт рауагъта, астсæдæ фарси кæми адтæй, уæхæн киунугæ «Справочник журналиста». Еци киунугæн æ автортæ æма æ аразгутæй еу адтæй Сæрмæт, кæд ма æхуæдæг студент адтæй, уæддæр.

Сæрмæт æ уæди  студенти бæнтти цардæй уæхæн хабар ракодта. Е адтæй, нæуæг экономикон политикæ ку иситинг æй, еци æнзти. Советон хецауадæн æхе бон нæма адтæй нæ бæсти æрдзон гъæздугдзийнæдтæй цæмæй æхуæдæг æнхæстæй кустайдæ, уомæ гæсгæ сæ рæстæгмæ лæвардта концессити фæсарæйнаг капиталисттæн. Еууæхæни Мæскумæ æрбацудæй, еугур дуйнебæл дæр игъустгонд ка адтæй, уæхæн коммерсант. Мæскуй æма центрон газетти журналисттæ архайдтонцæ еци коммерсантæй интервью райсунбæл, фал лæвар некæмæн, арази кодта, уацхæсгутæй æхемæ неке уагъта.

Сæрмæт еци гъуддагæн берæ нæбал фæббухстæй, фал æ ирон дарæс (уæлдзарходæ, цохъа, курæт, æвзестæ ронæ, хъæма) æ уæле ракодта æма балæгарста, коммерсант ци иуазæгуати адтæй, уордæмæ. Кæдзос уруссаг æвзагбæл дæр нæ дзурдта, фал кæнгæ æрдæгцъæрæмухститæй, цума е дæр идард фæсарæнтæй æрбацудæй. Æ арми бафтудæй лæгмæ бацæун. Фиццаг бал æндæр цæбæлдæрти æхе исдзорæг кодта, уæдта рахизтæй, Мæскуй газеттæ æй цæбæл бафæрсунмæ гъавтонцæ, уонæмæ. Цубур дзурдæй, райста интервью центрон газеттæн дæр.

Еугурцæдесон коммунистон (большевикти) партий Центрон Комитети мухури Национ хайади хецау Аршаруни Сæрмæтæн æ хуарз æмбал адтæй æма Иристонæй журналистти институти ка ахур кодта, уони аллихатт дæр Сæрмæтбæл фарста. Æмбалеуæг æма зонгæ адтæй Сæрмæт уæди рæстæги финсгути организацити сæргълæугути хæццæ. Нури хузæн уæд еу Цæдес нæ адтæй, еци организацитæ къуар адтæнцæ (Кудзæг уой кой кæнуй, æма Советон доги нæ бæсти еугур финсгутæ дæр еугонд адтæнцæ еумæйаг Цæдеси, фал Советон царди уаги фехæлди фæсте бабæй ниддехтæ ’нцæ аллихузон «Цæдестæбæл»-Ред.) Сæрмæт æхуæдæг лæудтæй пролетарон финсгути ассоциаций. Мæскуй ци иристойнаг литератортæ адтæй, уонæй ба æ æмархайгути хæццæ исаразта еугонд– «Зеу».

Еци рæстæги Сæрмæт Мæскуй рауагъта дууæ киунуги уруссаг æвзагæй иронмæ тæлмацгондæй æма альманах «Зеу»-и фиццаг киунугæ, цалдæр анзи фæстæдæр ба дуккаг киунугæ дæр. Еци дууæ киунугей рацуд агъазиау фæззинд адтæй нæ советон аййев литератури ирæзуни гъуддаги. Уоми мухургонд æрцудæнцæ, уæди уæнгæ Къостай финститæй мухури ка нæма адтæй, уæхæнттæ, уæдта аййев литератури фиццаг къахдзæфтæ ка кодта, еци æригон советон финсгути уадзимистæ.

Сæрмæт Мæскуйæй Цæгат Иристонмæ ку исæздахтæй, уæд косун райдæдта газет «Рæстдзинад»-и редакторæй. Къуар анзей дæргъи е бæрнон бунати ци алæмæти агъазиау куст бакодта, еци архайд сæрмагонд æртасæн кусти аккаг æй. Фал нур дæр цубурæй зæгъун æнгъезуй, Сæрмæти куст газетбæл хъæбæр берæ хуарздзийнæдтæй ке фæббæрæг æй, уой.

Еци æнзти финсунади латинаг дамугъатæмæ рахезун устур ахсгиаг гъуддагбæл нимад адтæй искæсæйнаг адæмти ’хсæн, уæлдайдæр ба араббаг дамугъатæй ка архайдта, еци адæмти ’хсæн. Сæрмæти иссудмæ «Рæстдзинад»-и фæззиндтæй латинаг шрифтæй хецæн æмдзæвгитæ æма абетæ, фал е косун ку райдæдта, уæд газет æнæгъæнæйдæр рахизтæй латинагмæ.

Сæрмæт редакцимæ æма газетмæ ’рбахаста доги комуолæфт, æвзугъд æма цурддзастдзийнадæ алли фарстатæмæ.

Газет еунæг æ редакций косгутæй аразгæ ке нæй, фал æ уацхæсгутæй дæр, уой хуарз зудта Сæрмæт æма цæхгæрмæ фендæрхузи кодта, редакцимæ æндегæй ка финста, уони хæццæ куст. Алли уацхæссæгæн дæр искæнун кодта хецæн цъарæгонд æма ин уоми æмбурд кодта, газети ин цидæриддæр цудæй, уони. Редакций косгутæн е дзæвгарæ фæййагъаз æй, уомæн æма еци-еу æркастæй зудтонцæ: уацхæссæг ци лæг æй, куд арæхсуй, ахур цæйбæрцæ кодта, уони.

Сæрмæти рæстæги «Рæст-дзинад»-и фæззиндтæнцæ Хетæгкати Къостай, Æрнигон Иласи, Багъæрати Созури æма ма берæ æндæр финсгути уадзимистæй уæди уæнгæ мухургонд ка нæма адтæй, етæ. Еци рæстæги иситинг æй редакций бастдзийнадæ, не ’мзæнхон дзиллæй фæсарæнти ка адтæй, уони хæццæ. Цалдæр анзей дæргъи редакци алли къуæре дæр иста æртæ кенæ цуппар финстæги Америки Еугонд Штатти æма Канади ци иристойнаг косæг адæм адтæй, уонæй. Уоми етæ фæкъкъуæрттæ ’нцæ æхсæнадон гъуддаги медæгæ. Сæ еуетæ бацудæнцæ Коммунистон партимæ, иннетæ ба ниллæудтæнцæ аллихузи æхсæнадон къуæртти. (Зæгъæн, «Иристони æвæгæсæг сувæллæнттæн агъази къуар» æма æндæртæ). Етæ æхца дæр æрвистонцæ сувæллæнтти хæдзæрттæн агъазæн, финстонцæ «Рæстдзинад»-мæ сæ фæндитæ æма сæ сагъæстæ.

Редакци иста финстæгутæ Австрали, Япони, Африкæ æма æндæр рауæнтæй дæр. Сæрмæти рæстæги Америки цæрæг иристойнæгти хæццæ бастдзийнадæ цæйбæрцæбæл æнгом адтæй, уомæн ма æвдесæн æй мæнæ уæхæн цау дæр.

Америки Еугонд Штатти 1920 анзи сосæг пъæлицæ æрахæста Италийæй æрбацæуæг Сакко æма Ванцеттий, цума етæ кедæр бастъигътонцæ æма ’й рамардтонцæ. Е мæнгæ дауæ адтæй. Еци дууæ косæги рæстзæрдæй айдагъдæр уобæл  архайдтонцæ, цæмæй хормæ рахæссонцæ сосæг пъæлици фудмиутæ, уæдта ма кодтонцæ антиимпериалистон агитаци. Сакко æма Ванцеттий фæддардтонцæ ахæстдони, маруни тæрхон кæмæн искæнунцæ, уæхæнтти кæми фæддарунцæ, еци камери сауæнгæ 1927 анзмæ. Америки фæллойнæгæнæг косæг дзиллитæ, уæдта еугур дуйней косæг дзиллитæ дæр адтæнцæ еци дууæ адæймагей фарс, сæ бафхуæруни нихмæ хастонцæ нихмæдзурд, æновудæй архайдтонцæ сæ фæййервæзуни туххæй. Фал Америки хецауадæ уæддæр рахаста маруни тæрхон Сакко æма Ванцеттийæн.

Советон Цæдеси газеттæ æма уони хæццæ «Рæстдзинад» дæр ахид мухур кодтонцæ æрмæг Сакко æма Ванцеттий туххæй. Мах адæмæй Америки ка адтæй æма газет «Рæстдзинад» ка иста, етæ бавдистонцæ нæ газет, Сакко æма Ванцеттий фæййервæзун кæнуни туххæй ци центрон æхсæнадæ арæзт адтæй, уордæмæ, æма «Рæстдзинад»-æн сæрмагонд нисан исæрвистонцæ, дууæ лæгей исуæгъдæ кæнуни æхсæнадæ ке рауагъта, уой. Еци цауи туххæй финстонцæ æ рæстæги Цæгат Кавкази крайи газеттæ дæр.

Газет «Рæстдзинад»-и фæззиндтæй берæ нæуæг хæйттæ: уацхæсгути къум, дини кустгæнгути фæливд миути, дæснитæ, силгоймæгтæ ’скъæфгутæ, давгутæ æма æндæр уæхæнттæ сагъд кæбæл цудæнцæ, еци номдзуд «Уæхст», агрономи амундтитæ, «Рæстдзинады айдæн»… Газети ахиддæр зиннун байдæдтонцæ очерктæ æма фельетонтæ. Ахиддæр æма парахатдæр арæзт цудæнцæ уацхæсгути æма газеткæсгути конференцитæ.

Сæрмæти кусти туххæй ма æримисдзæнæн еума  цау. Еу сæрди редакцимæ ’рбацудæй уæхæн хабар: «Ставд-Дорти æма Змейки зæнхитæбæл фæззиндтæй саринцхатæ æма Æргинарæги ку ’рбахеза Иристони итигъд будуртæмæ, уомæй æдас нæй». Сæрмæт æгириддæр æнцойнæ нæбал зудта. Фиццагидæр бал хабар фегъосун кодта, хецауадæй кæмæн æнгъизтæй уонæн, уæдта фæцæй газет кæнунмæ. Гъома, саринцхати хæццæ тохмæ еугур адæм ку нæ исистонцæ, уæд си неци рауайдзæнæй. Æма адæм исистун кæнуни ихæс ба Сæрмæт газетбæл æвардта.

Хузæгæнгутæй еуемæн искæнун кодта саринцхай хузæ æма ’й устурæй газети фиццаг фарсбæл ниммухур кодта. Уой хæццæ уæхæн уацау ниффинста, уæдта еци уацæн устур дамугъатæй уæхæн фæдесгъæргæнæг сæргæндтæ искодта, æма уони бакæсгæй адæймаг загътайдæ: еци æнæхайири саринцхатæ нин нæ будуртæ нæ, фал нæ гъæутæ дæр бахуæрдзæнæнцæ.

Нæ амондæн, саринцхати къуар устур нæ разиндтæй æма си фæдеси тохи сæр уойбæрцæ нæ багъудæй.

 

ФÆЛМÆНЗÆРДИ ХЕЦАУ

 

Газети редакцийæн æнæ адæм, æнæ уацхæсгутæй куд ес косæн! Æма Сæрмæт уæхæн фæткæ исæвардта редакций: кадæриддæр фиццаг хатт æрбацæуа редакцимæ е ’рмæги хæццæ кенæ æндæр естæй фæдбæл дæр, уæлдайдæр ба гъæутæй, уонæй еу адæймаг дæр гъæуама ма рандæуа редакцийæй æ хæццæ æнæ лæмбунæг бадзубанди кæнгæй.

Æма еске ку ’рбацæуидæ, уæд ин редакций косæг райсидæ æ финст, æркæсидæ имæ æма ин æхе рази зæгъидæ æ зæгъуйнæгтæй дæр цидæртæ, уæдта ’й барветидæ Сæрмæтмæ. Еци фæткæ редакций косгутæ сæ медастæу худтонцæ: «Сæрмæтмæ рæгъæд кæнунмæ…» Сæрмæт ин бакæсидæ цубур лекци, уацхæссæг ци æй æма ци гъæуама кæна, уони туххæй, æстаугæ дæр æй ракæнидæ, мадта æндæр хузи ци гæнæн адтæй! Æма æрбацæуæг бозæй æма цийнæгæнгæй рандæуидæ сæхемæ. Еци фæткæ редакций косгутæ æнхæст  кодтонцæ, Сæрмæт уоми ку нæбал куста, уæддæр. Саламти Алихан рæстæмбес кари лæг адтæй æма ма æрæги дæр æримиста: «Рæстдзинад»-мæ мæ фиццаг уадзимис ку бахастон, уæд мин уæхæн дзубандитæ фæккодта æма цума советон хецауадæн мæнæй гъæугæдæр лæг нæбал ес…»

Сæрмæт æрбацæугутæй ескæмæ ку рахатидæ ести уæхæн курдиадæ, уæд æй æгириддæр нæбал байронх уидæ. Еу хатт редакцимæ ’рбацудæй еу æригон лæхъуæн æма равдиста Сæрмæтмæ еуцалдæр æмдзæвги. Куд радзурдта, уотемæй æмдзæвгитæ фулдæр æрбахастайдæ, фал имæ, цæмæй æма цæбæл финса, е нæййес. Фиййау уогæй фæффинсуй дортæбæл кенæ дони билæбæл æзменсæбæл, фал етæ фæсуарун нæбал фæззиннунцæ.

Сæрмæт сагъæси бацудæй. Æмдзæвгитæ, раст зæгъгæй, лæмæгъ адтæнцæ, фал сæ Сæрмæт алкæмæн дæр уæхæн гъæлæсæй кастæй, цума етæ устур дессаг адтæнцæ.

Еци лæхъуæни нивæ идарддæр куд рауадæй, уой нæбал гъуди кæнун, фал аци коййи фæдбæл дууæ дзурди зæгъун æнгъезуй Сæрмæти менеугутæй еуей туххæй. Е æй искурдиадæгин адæмæн, уæлдайдæр ба æригæнттæн, уæдта е ’мкосгутæн агъаз кæнуни æма уонæбæл алцæмæй дæр ауодуни менеуæг.

Еци менеуæг æз, е ’мкосæг, фиццаг хатт бавзурстон мæхебæл. Цæветтонгæ, æз, редакцимæ ци бон бацудтæн, уæдæй фæстæмæ бæлдтæн, Сæрмæт æхуæдæг каст ци институт фæцæй, уордæмæ ахур кæнунмæ  бацæунмæ. Уæди рæстæги еци институт коммунистон уæлдæр скъолабæл нимад адтæй æма уордæмæ бунæттæ иурста партий Центрон Комитет. Еци анз Иристонмæ еунæг бунат дæр не ’рхаудтæй. Фæрниати Къостай хæццæ ма Ростовмæ дæр рандæ ан, нæхе бахаттан Цæгат Кавкази ЕК (б)П-ий Крайкоми секретармæ, фал нæ гъуддагæй неци рауадæй. Фæстæмæ исæздахтан. Сæрмæт нин ниффинста финстæгутæ ЦК-мæ æма институти ин ци зонгитæ адтæй, уонæмæ æма нæ дууæ дæр рандæ ан Мæскумæ. Гъе еци финстæгутæмæ гæсгæ нæ еуемæн ЦК æхе бунæттæй еу равардта.

Иристони финсгути хестæр фæлтæрæй беретæ фæууидтонцæ æма зонунцæ, Сæрмæт Хъамбердиати Мисостæн æ сæйги рæстæги цæйбæрцæбæл агъазиау агъаз кодта, уой.

Иронх кæнун нæ гъæуй уой æма уæди рæстæги нури хузæн нæ адтæй финсгути Цæдестæ, литфондтæ æма æндæртæ. Сæрмæт æхуæдæг еци-еу рæстæги адтæй финсгути Ассоциаций сæрдар, журнали редактор (30-аг æнзти) æма газет «Рæстдзинад»-и редактор. Мизд ба иста айдагъдæр газети редакцийæй, фæстæдæр ба айдагъдæр театрæй. (Директор ин ку адтæй, уæд).

Сæрмæт зилдæй æхсæнадон организацитæбæл æма устур зинтæй мадзал кодта путевкитæ æма æндæр уæхæн мадзæлттæй исфæлдистадон косгутæн фæййагъаз кæнуни фæдбæл. Мисостæн æ фиццаг киунугæ «Цийнæ» ка райса æ къохмæ, е ма ин æ цъарæмæ ’ркæсæд æма базонæд: кæмæн нивонд кæнуй уæззау сæйгæ поэт æ фиццаг хъæболи. Е хумæтæги нæ адтæй.

Дæс æма инсæйæймаг æнзти тифæй фæссæйгæ ’й Дзанайти Иван (Нигер). Республикон сæйгæдони ин Сæрмæт исамал кодта хецæн палатæ. Фал имæ е дæр фагæ нæ фæккастæй. Иван уæззау сæйгæ адтæй. Æ тæвдæ ку исбæрзонд уидæ, уæд дзæгъæлтæ кæнун райдайидæ. Еу бон имæ кадæр деденгути баст бахаста. Иван сæ куддæр рауидта, уотæ сæмæ фæллæбурдта æма сæ хуæрун райдæдта. Туххæй ин сæ байстан æ къохтæй. Сæрмæт байагурдта, сæйгæдони тæккæ дæснидæр æма фæлтæрдгундæр медицинон хуæрæ – «тетя Миля» æй худтонцæ дохтиртæ сæхуæдтæ дæр – æма бадзубанди кодта æ хæццæ, цæмæй ахиддæр уа сæйги рази æма имæ æ цæстæ дара. Гъе, фал ин уой туххæй дæр æхца федун гъудæй æма Сæрмæт уотæ бакодта: финсгутæй æма интеллигенцийæй æ зæрдæ ци зонгитæбæл дардта, уони номхигъд исаразта, ракурдта си, кæмæн куд æ фадуат адтæй, уотæ æхцайæй куд фæййагъаз кодтайуонцæ. Кæмæйдæрти æхуæдæг райста æхца, сæ фулдæребæл фæззелун ба мæнæн байихæс кодта æма нæмæ уотемæй æрæмбурд æй, Миляйæн цæйбæрцæ раттун гъудæй, уойбæрцæ æхца.

Ивани тарф сæйги  рæстæги æз сæйгæдонæмæ цудтæн аллибон дæр еунæгæй, кенæ ба Сæрмæти хæццæ. Сæйгæфæрсгути ци бæнтти уагътонцæ, еци бæнтти алкæмæн дæр адтæй цæуæн, фал иннæ бæнтти хъæбæр зинтæй Сæрмæти хæццæ еумæ ку бацæуианæ, уæд е, еци хецаухузæй разæй балæгæрдидæ, дуар бахуайидæ. Байгон кæнетæ, зæгъгæ, зæгъидæ, æ рахес къохи хестæр æнгулдзæй фæстæмæ мæнмæ райамонидæ, æрбауадзетæ ’й, зæгъгæ, æма дууемæй дæр фæммедæг уианæ. Æнæ уомæй ба мин еунæгæй ку бацæуинæ сæйгæдонæмæ, уæд дуар берæ нæ, фал уотид минкъий зихъир дæр нæ бакæниуонцæ…

 

ИСКУРДИАДÆГИН РАЗАМОНÆГ – РÆСТМÆГÆНÆГ

 

Къосирати Сæрмæт Цæгат Иристони финсгути фиццаг исаразæг ке адтæй, уой загътан. Зæгъун ма гъæуй уой, æма финсгути организаций сæргъи лæудтæй берæ æнзти дæргъи. 1933 анзи ЦК унаффи фæсте финсгути Цæдес арæзт ку ’рцудæй, уæд уомæн дæр æ фиццаг сæрдар Сæрмæт адтæй. Сæрмæт адтæй нæ фиццаг аллимæйон журнал «Мах дуг»-и фиццаг редактор дæр.

Раст уодзæнæй уотæ зæгъун дæр, æма 1930 æнзти дæргъи нæ культурон царди сæйрагдæр цаутæй адтæй Ирон театри исарæзт дæр. Æма партий обком Сæрмæти иснисан кодта исуйнаг театрæн директорæй. Еци бунæттæй аллирауæн дæр Сæрмæт кодта нæртон куст, фал уæддæр е ’мкосгутæмæ уæлдай дессагдæр фæккастæй, Дигори зилдæн типографи куд исаразта, е. Партий обкоми баунаффæ кодта, цæмæй тæккæ устурдæр зилд – Дигори зилдæн – цæун райдайа газет сæхемæ зилди центр – Киристонгъæуи. Гъе, фал газет уадзунæн типографи гъæуй æма æ исамал кæнуни фарста ба хъæбæр иссагъæссаг æй. Облæсти типографи æхуæдæг дæр гъæздуг нæй шрифтæй æма машинттæй æма ма ескæмæн ци радта?

Еци гъуддаги фæдбæл Сæрмæт æрвист æрцудæй Мæскумæ, фæззилдæй алли организацитæбæл, киунугæуадзæнтæбæл, фæккурдта кæмæй шрифт, кæмæй машинттæ æма исласта лæвар, уæди равгитæмæ гæсгæ алцæмæй дæр ефтонг типографи.

Берæ бакуста Сæрмæт Хетæгкати Къостай къохфинститæ исаразунбæл. Цалдæр хатти адтæй Лаби, фæззилдæй Къостай хæстæгутæбæл æма зонгитæбæл. Æз имæ фæууидтон, дзæбодури сикъайæй ниуазæн, Лабæй ке исласта, уæхæн. Сæрмæт куд дзурдта, уотемæй е адтæй Къостайæн лæваргонд сикъа. Фæууидтон имæ  Хетæгкати Андухъапари финстæг Къостай туххæй, мæнмæ ба ’й тæлмац кæнунмæ равардта.

Фæууидтон имæ Къостай фидæ Леуани финстæг Къостамæ. Фæстæдæр, Сæрмæт Къостабæл ци роман финсун райдæдта – æ ном «Къулух цæргæс» – уоми еци финстæг мухургонд æрцудæй, Леуан æй æхуæдæг куд финста, раст уæхæн орфографийæй. Сæрмæт ахид финста финстæгутæ Къостай хæстæгутæмæ, зонгитæмæ, æмбæлттæмæ æма е ’нгарæ адæмæй ма цардæгас ка адтæй, уонæмæ. Къостай уарзон Поповайæй ци финстæг райста, е ма мæнмæ дæр адтæй тæлмац кæнунмæ.

Къостайæй ци байзадæй, Сæрмæт еунæг уони не ’мбурд кодта. Нæ газетти æма нæ журналти ахид ци хузист фæууй «Киров æма Орджоникидзе», уой æз фиццаг хатт Сæрмæтмæ фæууидтон, мухургонд ку некæми ма адтæй, уæд.

Финсгутæ, номдзуд æхсæнадон косгути æма æндæр уæхæн игъустгонд адæймæгути дзаумæуттæ, къохфинститæ, хузиститæ, финстæгутæ, уæдта киунугутæ æма æндæр аллихузи цæмæдесаг еститæ Сæрмæт уотæ зæрдиагæй æмбурд кодта, æма еуæй-еу хатт е ’мкосгути деси бафтауидæ. Æ зонгитæй æ фатермæ ка бацæуидæ, уонæн равдесидæ, сæхуæдтæ раги ке феронх æнцæ, уæхæн къохфинститæ, финстæгутæ æма хузиститæ. Æвæргæ ба сæ уотæ лæмбунæг кодта, æма, æвæдзи, æ цæргæ-цæрæнбæнтти адæмæй ци финстæгутæ фæййиста, уонæй еу дæр исæфт нæ адтæй. Еци гъуддагбæл Сæрмæт куд æновуд адтæй, уой туххæй ма еу æвдесæн.

Революций агъоммæ Мæхъæлмæ нæ адтæй газет сæхе æвзагбæл. Сæ облæстон газет «Сердало» («Рухс») цæун райдæдта инсæйæймаг æнзти æмбеси.

Сæрмæт æ мæхъæлон æмбæлттæй базудта, сæ газет ци бон рацæуйнаг æй, уой æма сауæнгæ сæумæй-изæрмæ нæбал рацудæй Мæхъæли типографийæй. Мах бафарстан Сæрмæти: уойбæрцæ æнгъæлмæ кæсун цæмæн гъудæй? Газет ку рацæуа, уæд си райсæ æ фиццаг номертæй, цæйбæрцæ дæ гъæуй, уойбæрцæ. Сæрмæт бахудтæй.

– Газети фиццаг номер райсун дессаг нæй, уомæн æма газети тираж сæдитæ кенæ минтæ фæууй. Фал а ба (равдиста нæмæ газет) еунæг фиццаг номер нæй, фал мухургæнæн машинæ ци фиццаг экземпляр ниммухур
кодта, е, – æма нин фæууинун кодта, газетбæл газетуадзгути къохфинститæ.

Гъе, фал бæлах е æй, æма Сæрмæт æхсицгонæй ке фембурд кодта, етæ абони дæр ма исæфтбæл нимад æнцæ, айдагъдæр ма нæ зæрдæ уобæл дарæн, æма, кæд ма, миййаг, ескæд ескæми фæззинниуонцæ…

 

ДЗУРДАРÆХСТ ÆМА ЦЪУХÆЙ РАДЗУРДИ ДÆСНИ

 

Сæрмæт дæсни адтæй дзубанди кæнунмæ. Лæгæй-лæгмæ ку дзубанди кæнидæ еске хæццæ, уæд æ дзурдтæ æгæр тагъд-тагъдæй ивулдæнцæ, цума кæрæдзей сурдтонцæ, уоййау. Фал ескæд доклад ку кæнидæ, кенæ лекци ку кæсидæ, берæ адæм имæ ку игъосидæ, уæд цæхгæрмæ фендæрхузи уидæ æ дзубанди.

Гъуди ма кæнун, фиццаг хатт æй берæ адæми размæ дзоргæ ци бон фæууидтон, уой. Е адтæй 1926 анзи. Китайи фæллойнæгæнæг адæми революцион æзмæлд хъæбæр исцирен æй. Шанхайи косгутæ тохи медæгæ райстонцæ Китайи устурдæр сахар Шанхай. Еци хабари фæдбæл еугур Советон Цæдеси сахарти дæр адтæй митингтæ. Адтæй митинг мах сахар Дзæуæгигъæуи дæр, проспекти, Ленини циртдзæвæни рази. Митинги дзубандигæнæг адтæй Сæрмæт. Æ радзубандий ма еу гъудиадæ абони дæр лæууй мæ зæрдæбæл. «Шанхай взят шанхаем!» – еци гъудиадæй райдæдта æ дзубанди æма ’й уомæй фæцæй.

Дуккаг хатт имæ байгъустон берæ адæми рази – уæди рæстæги партий обкоми секретарь Тæкъоти Симони юбилейи æмбурди. Дууæ хатти дæр Сæрмæт æ дзубанди кодта аллибон, медцарди куд дзурдта, уотæ нæ, фал лæмбунæгæй æма зæлланг гъæлæсиуагæй, цума æ алли дзубанди дæр геппи уагъта æма ’й уотемæй хъæртун кодта игъосгутæмæ, фæлтæрд æма дæсни оратор куд фæдздзоруй, уотæ.

Облæсти партион конференцити æма Советти съезди рæстæги Сæрмæт ахид æвзурст цудæй секретариат кенæ редакцион къамисмæ. Ахид адтæй Сæрмæт тæлмацгæнæг дæр. Еууæхæни, советти съезди, финансон хайади хецау æ доклад ку фæцæй, уæд съезди президиуми сæрдар загъта:

– Доклад ирон æвзагмæ раййевуни туххæй дзурди барæ газет «Рæстдзинад»-и редактор Къосирати Сæрмæтæн.

Сæрмæт райдæдта тæлмац кæнун. Доклад цъоппидзаг адтæй нимæцтæй. Æма Сæрмæт дæр æнæферхуæцгæй къæр-къæр кодта нæуæг, æссон нимæцтæ ке худтонцæ, уонæй. Делегаттæ игъустонцæ: сæдæ, фæндзай, нæуæдзæ, цуппор, æвдай, дууинтæ æма æртинтæ æма син неци ма лæдæрдтæнцæ (еци нимæдзæ скъолати дæр нæма æрфедар æй уæди рæстæги).

Сæрмæт ку фæцæй æ тæлмац, уæд зали ка бадтæй, еци делегаттæй еу багъæр кодта президиуммæ:

– Гъенур ма нин сæ ирон æвзагмæ дæр ку ратæлмац кæниайтæ!..

Адæм ниххудтæнцæ. Сæрмæт æхуæдæг дæр.

Ести хабар ку дзоридæ Сæрмæт, уæд æй уотæ лæмбунæг æма рæсугъд дзоридæ, æма имæ ка игъусидæ, уони цæститæбæл ирдæй уадæнцæ, ци цаути кой кодта, етæ.

Еу хатт си уæхæн хабар фегъустон. Е адтæй 1920 анзи агъоммæ. Дзæуæгигъæуи кæмидæр гъазтизæри фæсевæди къуар ерис кодтонцæ цæмæдесагдæр цау ка радзордзæнæй, уобæл. Хуæздæр нимад гъæуама æрцудайдæ, фулдæр гъæлæстæ ке радзурд райстайдæ, е.

Сæ еугур дæр радзурдтонцæ. Еугуремæй хуæздæрбæл нимад æрцудæй Сæрмæти радзурд – æцæг цау. Уанæбæрæг син ци радзурдтай, зæгъгæ, ку бафарстан Сæрмæти, уæд нин ракодта еци дессаги хабар. Бæргæ хуарз адтайдæ, еци цау Сæрмæт финсгæ дæр уотæ ку никкодтайдæ, фал æй нæ ниффинста. Æз ма гъуди кæнун радзурдæн айдагъдæр уотид æ медес æма, ка ’й зонуй, уотемæй дæр æй æнгъезуй радзорун.

Хабар æрцудæй медтугъди рæстæги, Дзæуæгигъæуи (1917 – 1919 æнзти). Церетелий гъæунгæ Ватутини гъæунгæмæ кæми бахъæртуй, нуртæккæ нæ университети устур азгъунст кæми æй, уоми уæди рæстæги адтæй Коммерцигæнгути уæлмæрдтæ, зингæ лæгти, къупецти æма æндæр уæхæнтти кæми байвæриуонцæ, уæхæн. Раст парки хузæн адтæй бæласæй, искæсæни ’рдигæй ба устур æма рæсугъд фæзæ. Сахари адæм уордæмæ сæ фæллад уадзунмæ æма раледзæ-баледзæ кæнунмæ  цудæнцæ.

Гъе æма еу бон ледзунмæ ка бацудæй, етæ уæлмæрдти баййафтонцæ нæлгоймаги мард. Дохтиртæ куд исбæрæг кодтонцæ, уотемæй, æ зæрдæ кæмæн раскъудæй, уæхæн.

Дууæ æви æртæ боней фæсте ба уæлмæрдти фæууидтонцæ дуккаг нæлгоймаги мард. Уой ба цума кадæр ниххорх кодта. Рацудæй цалдæр бони æма бабæй æртиккаг мард. Сахари æндæр дзубанди нæбал адтæй. А ци хабар æй? Адæм деси бацудæнцæ.

Еци рæстæги сахари фæззиндтæй æригон силгоймаг, сау дарæси. Исхудтонцæ ’й «Черная дама», зæгъгæ. Цæветтонгæ, уæди рæстæги ма сахар минкъий адтæй, æма æнæзонгæ адæймаг ку фæззиннидæ, уæд ибæл адæм сæ цæстæ æрæвæриуонцæ. Еци «Черная дама» сахари сæйраг гъæунгæ Александровский проспекти дæр фæззиннидæ айдагъ изæрмелти. Бонигон æй некæд неке фæууидта. Уидæ ибæл вуаль, дардта сау хъæппæлтæ. Æ бакаст уотæ зæрдæмæдзæугæ адтæй, æма кæбæл æмбалдæй, етæ имæ кæсгæ байзайиуонцæ.

Еу бон райгъустæй уæхæн хабар, цума мардæй уæлмæрдти ке баййафтонцæ, уонæй еуей фæууидтонцæ силгоймаги хæццæ цæугæй изæрмелти уæлмæрдти ’рдæмæ. Уомæй цалдæр бони фæстæдæр фæззиндтæй нæуæг æвдесæн: еу æригон нæлгоймаг, дан, уæхæн хабар ракодта. Базонгæ ’й еци силгоймаги хæццæ. Е æй фæххудта еци уæлмæрдтæмæ. Цъæх кæрдæгбæл сæхе ку ’руагътонцæ, уæд ин уосæ æ хъурмæ фæллæбурдта æма ’й хорх кæнун райдæдта. Тухамæлтти лæгæн æ арми бафтудæй æхе фæууæгъдæ кæнун æма раледзун.

Æма, бабæй нæуæг хабар: еу æфсæддон лæг рамардта еци силгоймаги. Æхуæдæг куд радзурдта, уотемæй силгоймаг уой дæр ниххорх кæнунмæ гъавта, фал æфсæддон фæййарæхстæй æма ’й фехста дамбацайæй. Дамæ разиндтæй… нæлгоймаг уоси дарæси, æвæдзи, зундæй æнхæст ка нæ адтæй, уæхæн.

Еци æцæг хабар Сæрмæт уотæ дзæбæх радзурдта æма имæ нæ еугур дæр хæлеу гъæлæстæй игъустан.

Еугуруæрæсеуон Коммунистон Партий Центрон Комитетæй Цæгат Иристонмæ исæрвистонцæ инструктор, партион куст гъæути куд цæуй, уой бæрæг кæнунмæ. Партий Цæгат Иристони зилди комитет баунаффæ кодта, цæмæй мæскуйагæн æвдист æрцæуа Киристонгъæуи партион къуар. Уæди рæстæги Киристонгъæуи гъæууон организаци адтæй тæккæ устурдæр æма тухгиндæр. Надамонæг æма ин тæлмацгæнæгæй ба Сæрмæти иснисан кодтонцæ.

Сæрмæт байхуæрста линейкæ æма рандæ ’нцæ. Нихъхъæрттæнцæ гъæумæ. Линейкæ рауагътонцæ фæстæмæ, сæхуæдтæ ба рараст æнцæ гъæунги. Кæсунцæ, æма адæм, нæлгоймагæй, силгоймагæй цæунцæ гъæунги еуæрдæмæ. Сæрмæт балæдæрун кодта иуазæгæн, адæм зианмæ ке цæунцæ, уой. Æхуæдæг дзубандигæнгæ цудæй адæми хæццæ. Æ зонгитæй кæбæл æмбалдæй, уони хæццæ рафæстеуат уидæ дзубандитæбæл. Иуазæг ба разæй фæууидæ адæми хæццæ. Уотæ еу-дууæ хатти. Æртиккаг хатт бабæй Сæрмæт фæстегæй ку райзадæй, уæд ма бæргæ фæттагъд кодта, фал нæбал баййафта æ иуазæги. Е ба зиангин хæдзари рази тæфирфæсгæнгути фиццаг рæнгъи урдуг лæудтæй æма е дæр æгъдау лæвардта иннети хузæн. Сæрмæт хуарзау нæбал фæцæй. Иуазæг еуварсмæ ку рацудæй, уæд имæ бацудæй æма «рæститæ» кæнун байдæдта тæфирфæсгæнгути, гъома, бахатир кæнæ, нерæнгæ ма ес, фидтæлтиккон, нæгъæугæ æгъдæуттæ æма миутæ. Æнæнгъæлти иуазæг бустæги иннердæмæ фæцæй æма Сæрмæтæн уайдзæфи хузи загъта:

– Нур цитæ дзорис? Е дессаги хуарз æгъдау ку æй! Ка фæззиан æй, уой туххæй еуцæйдæрбæрцæдæр æгуппæг æма æнæдзоргæй ралæууæ, е æмбесонди рæсугъд æгъдау ку æй! Еци рæсугъд æгъдау махмæ, Уæрæсей, нур нерæнгæ кæнун райдæдтонцæ, е дæр æстæн рауæнти, сумахмæ ба куд рабæрæг æй, уотемæй æй недзамантæй нурмæ æнхæст кæнунцæ…

Сæрмæт инструктори дзубанди уруссагау дзурдта, е сæ æхуæдæг куд дзурдта, уотемæй, æма, ке зæгъун æй гъæуй, цæмæдесдæр адтæнцæ.

Никки дессагдæрæй рафæнзта Сæрмæт æндæр цау. Астæуккаг скъолай ку ахур кодта, уæд цидæр фудуаг миуæ ракодта æма ин скъолай хецау загъта:

– Дæ фидæн зæгъæ æма исон ардæмæ куд æрбацæуа, кенæдта дæхуæдæг дæр мабал æрбацо.

Сæрмæт сæхемæ загъта æ фидæн, скъолай хецау дæмæ дзоруй, зæгъгæ.

– Цæмæн æй багъудтæн? – бафарста æ фидæ.

– Нæ зонун, æхуæдæг дин æй зæгъдзæнæй, – биццеу не ’сгъæр кодта хабар.

Дуккаг сæумæ дууемæй рараст æнцæ скъоламæ. Сæрмæт хуарз зудта, æ фидæ ефстаг дзурдтæй уæлдай ке нæ зонуй уруссагау дзорун, уой, уæдта ахургæнæггаг æхца афойнадæбæл ке нæ бафиста, еци хабæрттæ.

Æрлæудтæнцæ скъолай хецауи рази.

– Дæ фурт фудуаг миуæ бакодта скъолай, уой зонис? – бафарста скъолай хецау Сæрмæти фидæ Урусбийи.

– Руски не знай, – загъта Урусбий.

Æма уæд фæрсуй æ фурти.

– Ци зæгъуй, ци?

Сæрмæт бакастæй скъолай хецаумæ.

– Ратæлмац ин кæнæ мæ дзубанди! – загъта е.

Сæрмæт нур фæннифсгундæр æй æма дзоруй æ фидæмæ:

– Нур, дан, дууæ мæйемæн дæ фуртæн ахургæнæггаг æхца нæма бафистай, уой зонис?

– Зонун æй, зæгъæ ин, бахатир кæнæ, æхца мæмæ нæ фæцæй, фал а дууæ бони бафеддзæнæн ци гъæуй, уой.

Еци дзурдтæ Сæрмæт ратæлмац кодта:

– Зонун, зæгъгæ, зонун е ’мбæлттæй мин кадæртæ дзурдтонцæ æ фудаг миути туххæй, æма æй æз бафхуардтон, фал ма ’й никкидæр бафхуæрдзæнæн, аци хатт ин бахатир кæнæ.

Уæхæн хатиртæ коргæй рандæй æ фидæ, скъолай хецау дæр си хъæбæр фæббоз æй æма гъуддаг уобæл рахецæн æй.

Хъæбæр ходæг адтæй аци хабармæ игъосун, уæлдайдæр ба  Сæрмæт æй æхуæдæг æй куд дзурдта, уотемæй. Дæсни артисти хузæн фæнзта æ фиди æма скъолай хецауи дзурдиуагæ – интонацийæй, акцентæй æма æндæр уæхæнттæй.

Уодзæнæй ма