Абони нæ еугурей сагъæс дæр уой фæдбæл æй, Владимир ПУТИНИ æма Дональд ТРАМПИ фембæлд цæйбæрцæбæл фæррæрстмæ уодзæнæй Уæрæсей пайдайæн.

Аци анз августи Уæрæсей Федераций Президент Владимир Путинæн æма Америки Еугонд Штатти Президент Дональд Трампæн Аляски ци фембæлд адтæй, е æнæгъæнæ дуйнейæн дæр иссæй æнгъæлмæгæсæгау цау. Уоми ци фарстатæбæл æрдзубанди кæнуйнаг адтæнцæ дууæ дуйнеуон раздзæуæг паддзахадей разамонгутæ, етæ нуртæккæ сагъæссаг æнцæ паддзахæдтæн, уомæн æма уони фæдбæл унаффитæй аразгæ ’й еугур дуйней абониккон цардиуагæ еумæ райсгæй. Дууæ президентей ’хсæн ба дзубанди цудæй берæ ахсгиаг гъуддæгути фæдбæл. Уонæй еу – Уæрæсе æма Украини ’хсæн нихмæлæуддзийнадæ, еци зæранхæссæг уавæрæн кæронгонд кутемæй æрцæуа. Америкаг президенти бафæндадтæй федауæг исун. Уой фæдбæл циуавæр хатдзæгмæ ’рцудæнцæ, е хецæн дзубандий фарста ’й. Мах ба, еци хабармæ гæсгæ æримисуйнаг ан, уой æнгæс рагон историон цау.

НÆ ФИДИБÆСТИ ЦАРДВÆНДАГИ ЦАУТÆЙ НИН ÆЦÆГÆЛОН МАЦИ УА…

Æхсæзинсæй анзей размæ, 1905 анзи 5 сентябри америкаг сахар Портсмути дууæ æзнагеуæггæнæг паддзахадей – Уæрæсей æма Японий минæвæрттæ бафинстонцæ бафедауни бадзурд. Уоййадæбæл фæцæй уæрæсейаг-япойнаг тугъд. Цæмæй е нигъгъос адтайдæ, уобæл байархайуни ихæс ба æхемæ райста Америки Еугонд Штатти уæди Президент Теодор Рузвельт. Уой фæдбæл хабæрттæ ’ртасгутæ куд финсунцæ, уотемæй Рузвельти фæндæ айдагъ тугъд банцайун кæнун нæ адтæй, фал ма уавæрæй æхе паддзахади хуарзæн зингæ пайдатæй фæххайгин унбæл дæр. Зæгъун гъæуй уой дæр, æма политикон æгъдауæй дæр рамулдта: фæстæдæр уæди хабæрттæ уотæ æвдесун (æвæдзи, америкæгтæн сæхе хийнæдзийнæдтæй) байдæдтонцæ, цума уæди хæлхъойти АЕШ иссæнцæ уæлахезгæнгутæ, айдагъдæр уони фæрци ’рцудæнцæ, уæди рæстадæй цидæриддæр арæзт æрцудæй, етæ…

Историон цаути æцæгдзийнадæ уотæ æдзæсгонæй рафæлгъауæ-бафæлгъауæ кæнун ба цæйбæрцæбæл æнæраст æй, уой уотитæ гæнгутæ сæхуæдтæ дæр, æвæдзи, лæдæрунцæ, фал, зæгъайтæ, хеваст æ миутæбæл кæд састæй æма фæсмон кодта…

Портсмути Уæрæсе æма Японий ’хсæн ци федуди бадзурд бафинстонцæ, уомæн дæр уой фæдбæл финст æрмæгути цæмæйдæрти фæйнæхузон аргъгонд цæуй. Кедæрти гъудимæ гæсгæ си Уæрæсе рамулдта. Фал фулдæрей гъудимæ гæсгæ ба еци тугъд дæр æма бадзурд дæр Уæрæсейæн рауадæнцæ аллайаг. Уой фæдбæл æрхæссæн ахедгæ дæнцæ.

Советон Цæдеси Гæрзефтонг тухтæ милитаристон Японий æфсæдтæ ку ниддæрæн кодтонцæ, уæд уой фæдбæл Иосиф Сталин æ фæдздзурди советон адæммæ 1945 анзи 2 сентябри уотæ загъта: «Уруссаг æфсæдтæ 1904 анзи уруссаг-япойнаг тугъди рæстæг саст ке ’рцудæнцæ, е адæми кеми ниууагъта уæззау имисуйнæгтæ. Е сау цъæрнайæй æрæнцадæй нæ бæстæбæл. Нæ адæм æууæндтæнцæ, æма си æруагæс кодта, ке ралæудзæнæй уæхæн бон æма Япони дæрæнгонд æрцæудзæнæй æма еци цъæрна æнæгъæнæйдæр æндæгонд ке ’рцæудзæнæй. Дууинсæй анзи æнгъæлмæ кастан мах, хестæр фæлтæри дзиллæ, еци бонмæ. Æма мæнæ, еци бон ралæудтæй…»

Ескетæ, æвæдзи, уотæ дæр зæгъдзæнæнцæ, уоми еци рагон хабæртти кой ма ци кæнæн, уæлдайдæр ба етæ Уæрæсейæн уоййасæбæл цитгийнаг дæр ку нæ ’нцæ. Уотæ ка гъуди кæнуй, етæ æгириддæр раст нæ ’нцæ. Цийфæнди ку уа, уæддæр еци тугъд иссæй нæ историй еу хай. Уомæй сæйрагдæр ба е æй, æма си нæ тугъдонтæ уодуæлдайæй тох кодтонцæ нæ Фидибæсти сæрбæлтау, æвдистонцæ алæмæти æхсарæ. Се ’хсæн адтæнцæ не ’мзæнхонтæй дæр беретæ, кадæртæ си сæ цард дæр иснивонд кодтонцæ се ’фсæддон ихæстæ æнхæст кæнгæй. Уонæй еу – не ’хсаргин æфсæддон, нæ национ литератури бундорæвæргутæй еу, искурдиадæгин поэт æма драматург Гурджибети Майрæнсауи фурт Блашка. Аци анз æхсæзинсæй анзи исæнхæст æй æ фæммардбæл еци тугъди – 1905 анзи 18 июни знаги нæмуг ин рацубуртæ кодта æ уæлзæнхон цард. Блашкай рохс ном æримисунæн абони мухур кæнæн хецæн æрмæгутæ (5-7-аг фæрстæбæл).

УÆРÆСЕ АРÆХСУН БАЙДÆДТА ХУАРЗ ÆМА ЛÆГЪУЗ КÆРÆДЗЕМÆЙ ÆРТАСУН

Портсмуттаг бадзурди исарæзтæй райевгъудæй æхсæзинсæй анзи. Æма Америки Еугонд Штатти нури президент гъавуй Теодор Рузвельти хузæн æхе сабуйрадæ аразæгæй равдесун. Уомæн ба ин равгæ фæцæй Уæрæсе æма Украини ’хсæн нихмæлæуддзийнадæ. Хуарз гъуддаг бафæнзун аййеп нæ, фал, уæди Уæрæсе æма нури Уæрæсе кæмити хецæн кæнунцæ кæрæдземæй куд экономикон, тугъдон, социалон уавæртæй æма хелæдæрундзийнадæ, уой нури америкаг президент цума æнхæст лæдæруй? Уæхæн фарста хумæтæги не ’взуруй – Вашингтон ци мадзæлттæй архайуй испайда кæнунмæ, етæ ба кæддæри мадзæлттæй нецæмæй уæлдай хецæн кæнунцæ. Æвæдзи, сæ рагон ахур ихалунвæндæ нæ кæнунцæ: еухатт нин рауадæй, уæд нин дуккаг хатт дæр фæррæстмæ уодзæнæй, зæгъгæ.

Уой хæццæ ба ма уой дæр зæгъун гъæуй, æма Уæрæсей арæхсун байдæдтонцæ евгъуд рæстæгути цаутæ æма хабæрттæ, раст æма зулун си ци æй, уой æрвонгæй æртасун.

Кæд æма Уæрæсе æма Японий ’хсæн гæрзефтонг нихмæлæудтитæ берæ хæттити рауайидæ, уæддæр комкоммæ 1904-1905 æнзти тугъд Сталин Уæрæсейæн сау цъæрна цæмæн исхудта, уой туххæй ба æримисæн уæди цаутæ æма хабæрттæ…

ФИДБИЛИЗИ ДУАР АГОРУН НÆ ГЪÆУЙ, ЦИЙФÆНДИ РАУÆНÆЙ ДÆР ФЕЛВÆСДЗÆНÆЙ…

Нæ фидибæстон историй цаутæ æма хабæрттæ уæддæр еуцæйбæрцæдæр зундгонд кæмæн æнцæ, етæ, æвæдзи, фегъустайуонцæ мæнæ ауæхæн загъд: «Цæмæй революци бауорамæн, уомæн нæ гъæуй минкъий уæлахезхæссæг тугъд!..» Куд нимад цæуй, уотемæй æй загъта евгъуд æноси тæккæ райдайæни Уæрæсей медгъуддæгути министр Вячеслав фон Плеве. Æма уотæ хумæтæги нæ загъта – уæди рæстæги паддзахади медæгæ уавæр хъæбæр сагъæссаг иссæй, тæссаг адтæй адæм ку низгули уонцæ, æма е ба революцион æзмæнститæ ку расайа, уомæй. Æма уæди хецауеуæггæнгути гъудæй уой нихмæ ести æрæнцадгæнæг гъуддаг. Æма, æвæдзи, уæхæн «минкъий уæлахезхæссæг тугъд» разгелунæй æндæр неци æргъуди кодтонцæ… Тугъд ба æнæуой дæр райдайуйнаг адтæй Японий хæццæ.

Уруссаг-япойнаг тугъди хъазауатонтæ ни гъæуама иронх ма уонцæ.

Уæрæсей паддзах Николай Дуккаг хуарзбæл банимадта Плевей еци цæстингас (æ фарс ма рахуæстæй статс-секретарь А.М. Безобразов дæр, (фæстæдæр фудгинбæл нимад æрцудæй Уæрæсей æма Японий ’хсæн тугъд ке райдæдта, еци гъуддаги æма 1905 анзи отставки рацудæй). Фæрраздæр уæн, зæгъгæ, арæзт æрцудæй Китайи хецауади хæццæ бадзурд, кæрæдземæн аллихузи агъаз ке дæтдзæнæнцæ, гъома, «фестæгдзæуæг æма денгизон флоти тухтæй».

Уæрæсей паддзах Николай Дуккаг 1903 анзи хъæбæр райгондæй загъта: «Уæрæсе Японийæн балæдæрун кодта, фæстæмæ цæугæ ке æй, уой, æма е дæр байгъуста…»

Фал рæстæг, куд æгъатир тæрхонгæнæг, уотæ исбæлвурд кодта, паддзахи еци загъд ке адтæй хесайæн хенвæрсундзийнадæ, уой.  Германий император Вильгельм Дуккаги хæццæ фембæлгæй Николай Дуккаг хъæбæр хенвæрсонæй загъта:  «Тугъд нæ райдайдзæнæй, уомæн æма мæн нæ фæндуй». Уруссаг паддзах ци æнгъæл адтæй, е си куд æцæгдзийнадæ, уотæ æруагæс кодта, куд фæззæгъунцæ, цийфæнди уæззау уавæри дæр дæхе цийнæхузæй æвдесæ.

Æма кæд паддзах усхъæзæй иннети дæр, мæн нæ фæндуй, зæгъгæ, æууæндун кодта, уæддæр рæстæг ба æ хæццæ нæ исарази æй, расайдта устур бæлæхтæ.

Японий минæвар Уæрæсей 1904 анзи 21 январи нæ фæсарæйнаг гъуддæгути министр В.К. Ламздорфæн æ къохти басагъта сæрмагонд гæгъæди, кæцими комкоммæ загъд адтæй, Японий Хецауадæ Уæрæсей хæццæ дипломатон рахастдзийнæдтæ ке ихалуй, уой фæдбæл.

Министр еци гæгъæди ку бакастæй, уæд еци фæдбæл тел рарвиста Идард Искæсæни наместник инæлар – адъютант   Н.А. Алексеевмæ. Уоми финст адтæй: «Японий хæццæ нæ дипломатон рахастдзийнæдтæ ке нийхалдæнцæ, е уобæл дзорæг нæй æма тугъд райдайа…» Уотемæй ба тугъд Уæрæсей къæсæрмæ æрлæудтæй…

ÆНÆСÆРФАТДЗИЙНАДÆЙ КА ИСГЪИГÆ УА, Е ЕРВÆЗУНИ МАДЗАЛ АГОРУЙ?..

… Уæрæсей æма Японий æхсæн 1904-1905 æнзти тугъд æверхъау рауадæй, дууæ паддзахадемæн дæр берæ аллихузон зæрантæ æрхаста. Японий æфсæддонтæй си фæммард æй 300 мини, уруссаг æфсæддонтæй ба – 270 мини. Уæрæсейæн еци тогниккæлдтитæ ислæудтæнцæ 2,5 миллиард сугъзæрийнæ сомебæл. Мадта территориалон æгъдауæй дæр зингæ фæгъгъæуагитæ ’й.

Уруссаг-япойнаг тугъди æнæсæрфатдзийнадæй дууетæ дæр исгъигæ ’нцæ. Ка ’й зонуй, кæрон ин искæнуни гъуди дæр фæззиннидæ дууæ паддзахадей разамундмæ. Фал кутемæй? Æма уæд æ хъæппæреси хæццæ фæззиндтæй Америки Еугонд Штатти уæди президент Теодор Рузвельт – æхемæ райста дууæ нихмæлæууæг паддзахадей бафедаунбæл исарази кæнуни ихæс. Еци гъуддагæй ци рауадæй, уой фæдбæл æрмæг ба кæсетæ нæ газети иннæ номери.