Устур Фидибæстон тугъд хумæтæги нæ хонæн еугурадæмон – гитлерон æрдонгтæ нæ Райгурæн бæстæмæ гадзирахаттæй æрбалæбурдтонцæ, зæгъгæ, æверхъау хабар куддæр райгъустæй, уотæ советон адæмихæттити минæвæрттæ уайтæккæдæр дзиллонæй исистадæнцæ знаги нихмæ тохмæ. Тугъдмæ еци разæнгардæй тундзтæнцæ, тохунгъон кадæриддæр адтæй, етæ. Уой дæр – еу бийнонтæй цалдæргæйттæ, уидæ æма фидæ æ фуртти хæццæ. Уотæ Чиколай цæрæг номдзуд лæгтæй еу, Гуйти Алийхан æма æ фурт Муссæ дæр фиццаг тугъдонти хæццæ ранæхстæр æнцæ Райгурæн бæсти сæрбæлтау тохмæ.

«ЦÆУÆН ÆМА ЛÆГДЗИЙНАДÆ БАВДЕСÆН ЗНАГИ НИХМÆ ТОХИ!..»

ГУЙТИ Алийхан

ГУЙТИ Муссæ

Мæ сабийдогæй хуарз гъуди кæнун уой, æма нæ синхи лæгтæ ку бамбурд уиуонцæ æма хабæрттæ кæнун ку байдайиуонцæ, уæд ахид æримисиуонцæ евгъуд рæстæгути цаутæ, уæди æскъуæлхт адæймæгути. Ахид ке кой ракæниуонцæ, уонæй еу адтæй Гуйти Хамбий фурт Алийхан дæр.

Советон хецаудзийнади арæзти сæрбæлтау  Гуйти Алийхан е ’мгъæуккаг дзурддзæугæ лæгтæ  Будтути Муха, Хуасдзаути Амурхан, Гарданти Гæбæлиндзæ, Туйгъанти Майрæн, Золойти Даукуй, Тетцойти Агубекир æма иннети хæццæ рæстзæрдæй æма æновудæй тох кодта Советон хецаудзийнадæ Иристони дæр исцардгъон кæнуни сæрбæлтау, уæдта еци разæнгардæй архайдта нæуæг, фæллойнæгæнæг дзиллæн амондхæссæг цардарæзти гъуддæгути. Зæгъæн, Чиколай фиццаг колхоз аразæг дæр адтæй. Аци хæдзарадæн Алийхан адтæй æ сæрдар æма æ партион организаций секретарь дæр.

Еуварс нæ адтæй уæди рæстæги цардаразæг еугур гъуддæгутæй дæр. 1928 анзи Дигори къанау аразун ку байдæдтонцæ, уæд уоми зæнхæкъахæн куститæ æнхæст кæнунмæ  хумæтæг бели хæццæ ка рараст æй, уонæн дæр – сæ фиццаг. Æ хъиамæттæ  ’нцæ Чиколай фиццаг астæуккаг скъолай, сæйгæдони æма иннæ арæзтæдти.  Нæ Райгурæн бæстæмæ немуцаг-фашистон æрдонгтæ ку ’рбалæбурдтонцæ, æма бабæй нур æ агъаз ку багъудæй, уæд тугъдвæллад æма куствæллад коммунист ислæудтæй Райгурæн бæстæ гъæуайгæнгути æмрæнгъæ. Æ загъд адтæй: «Цæуæн æма  лæгдзийнадæ бавдесæн знаги нихмæ тохи!..»

Гуйти Алийхан хъазауатонæй тох кодта цифуддæр знаги нихмæ. Æ тугъдон æмбæлтти хæццæ берæ сахартæ æма гъæутæ исуæгъдæ кодта немуцаг-фашистон æрбалæборгутæй. Еу уæлахезæй иннемæ æдæрсгæй цудæнцæ.

ТУГЪДИ ТУФУЛТИ ХЕУОНИ ФÆУУИНУНÆЙ ЗÆРДИРАЙДÆР МА ЦИ УА!..

Тугъдон цардиуаги кæд æма берæ фæуунцæ гъезæмарæдзийнæдтæ, уæддæр си фæззиннуй уæхæн цийнæдзийнæдтæ дæр, æма цийфæнди зиндзийнæдтæ дæр феронх унцæ. Уæхæн цийнæйдзаг цау æрцудæй Гуйти Алийханбæл дæр. Цæветтонгæ, уотæ рауадæй, æма Хъирими æрдæгсакъадах, сахар Керчи не ’фсæдтæ немуцаг фашистти дзæмбутæй ку уæгъдæ кодтонцæ, раст еци бон ибæл æнай-æнойти исæмбалдæй е ’мгъæуккаг Тегати Сулейман.

Фæстугъд Тегай-фурт куста редакцити, иссæй зундгонд журналист. Æма кæддæр Гуйти Алийхани туххæй дæр ци очерк бацæттæ кодта, уоми сæ еци фембæлди туххæй уотæ финста: «Æ тоги æвдулдæй цæф æфсæддон. Мæйдар æхсæвæ. Дзармадзанти гæрæхтæ минкъийдæр игъусун райдæдтонцæ, акъоппити ка бадтæй, етæ дæр нур еуминкъий исуолæфдзæнæнцæ. Фал цæф æфсæддон ба, мæгур, нæтуй æма нæтуй. Мæлæти нихмæ бацудæй гъæбесæйхуæсти. Æхе нæбал лæдæруй, æндæр æхецæн нифситæ æвæридæ: «Гæрр, мæлæт еунæг ку æй, мæн ба агъазгæнгутæ дæр ку ес – санинструктортæ. Сæ еу – хъазайхаг лæхъуæн, иннæ – уруссаг. Æфсæддони цæф къах бабастонцæ, сæ усхъитæбæл æй фæххастонцæ Керчи дæлвæзæмæ. Ами дæр бабæй нæуæгæй нæ дохтиртæ хуасти фæрци мæлæти хорх хъæбæрдæр балхъивтонцæ. Фал бустæги рандæ унбæл мæлæт нæма кумдта. Æфсæддон æхемæ ку ’рцудæй, уæд æ цæститæбæл нæуæгæй рагъазта тогкалæн тугъд. Сонтæй фæгъгъæр кодта: «Размæ! Размæ!..» Иуæнгтæ фестъæлфтæнцæ, цæстити тъæфæлттæ сæхебæл исхуæстæнцæ. Æфсæддони минкъий фæстæдæр фæлластонцæ  госпитæлмæ. Мæнæ бал æй нур рахастонцæ, мах ротæ кæми æрбунат кодта раст еци будурмæ. Æз имæ хæстæгдæр бацудтæн. Æ уæлгъос ислæудтæн, кæсун имæ æма лæдæрун циуавæрдæр хеуони цæстингас.

– Бахатир кæнæ, кæцæй дæ? – бафарстон цæф æфсæддони. Е еурæстæг исдзорун нæ бафæразта, уæдта сабур гъæлæсиуагæй загъта:

– Кавказæй.

– Дигорон нæ дæ?

– Гъо, гъо дигорон дæн.

– Гуйти Алийхан нæ дæ?

– Е дæн, е, – дзуапп равардта цæф æфсæддон…

Уогæ ба, куд æхцæуæн фæууй тугъди будури гъæуккаги хæццæ фембæлун. Алийхан мин дзурдта æ тугъдон хабæрттæ. Цæветтонгæ, сæ роти еци бон æртæ хатти багъудæй атаки бацæун. Фашисттæ кæми бадтæнцæ, еци федæрттæ байахæссун мæнæ-мæнæ æнцон кæми адтæй. Фал цуппæрæймаг нимпурсти нихмæ гитлеронтæ нæбал бафæразтонцæ.  Гуййи-фурт æма е ’мбал автоматчиктæ еци нимпурсти нихмæ гитлеронтæй инсæй æфсæддони æма афицери мæрдтæмæ барвистонцæ. Тугъд тугъд æй: нæхеуонтæй дæр беретæ равардтонцæ сæ цард Райгурæн бæсти сæрбæлтау. Роти æфсæддонтæ сæ фидæ ке худтонцæ, еци мæ гъæуккаг ба уæззау цæф фæцæй, æ къах бустæгидæр фæссахъат æй…»

Гуйти Алийхан госпитæли фæсте, нимад æрцудæй 1-аг къæпхæни инвалидбæл.  Æздæхгæ ин æрцудæй æ райгурæн гъæумæ. Æ сахъатдзийнадæ нецæмæ даргæй, фæстугъд архайдта,  хъæбæр æдзæллаг уавæрмæ  ци еумæйаг хæдзарадæ ’рцудæй, уой нæуæгæй æ къæхтæбæл ислæуун кæнуни кустити. Гъæуи коммунистти фæндонмæ гæсгæ, Гуййи-фурт нисангонд æрцудæй фонсдарæн ферми хецауæй. Æма нæ фæррæдудæнцæ. Алийхани устур хъæппæрес æма организаторон менеугути фæрци цубур рæстæгмæ фермæ æ къæхтæбæл ислæудтæй. Фæккуста си пенсимæ рацæуни уæнгæ. Гуйти Алийхан æ уодуæлдай тох æма фæллойни туххæй хуарзæнхæгонд æрцудæй цалдæр ордени æма майданемæй.

Æ ХЪАЗАУАТОН ФИДÆН АККАГ ФУРТ АДТÆЙ

Гуйти Алийхан æма æ цардæмбал Сорæт (Зурати кизгæ) исгъомбæл кодтонцæ дууæ биццеуи æма дууæ кизги. Царди раст надбæл сæ исæвардтонцæ.  Цæуæти хестæр Муссæ дæр æстдæсанздзудæй æ фиди фæсте рандæй, цифуддæр знаги нихмæ тугъди будурмæ. Æхсæг батальони рæнгъити хъазауатонæй тох кæнгæй,  архайдта Ростов, Сталинград æма берæ æндæр æма цæрæн бунæттæ исуæгъдæ кæнунбæл карз æма  тогкалæн тугъдтити.  Куд, тугъдон æгъдауи дæсни æма бæгъатæр æфсæддон, уотæ нисангонд æрцудæй роти командирæй.

Муссæ æртæ хатти фæццæф  æй, фал госпитæли кæронмæ некæд фæцæй: æ цæфтæ æнхæст нæма бадзæбæх уиуонцæ, уотемæй   нæуæгæй рандæуидæ фронтмæ, нæуæгæй æ тугъдон æмбæлтти æмрæнгъæ ислæууидæ. æма æхсаргинæй дæрæн кодта знаги. Гуйти Мусси тугъдон æскъуæлхтдзийнæдтæ цæйбæрцæбæл агъазиау адтæнцæ, уомæн ирд æвдесæн æй е дæр, æма ин исаккаг кодтонцæ Мæскуй 1945 анзи 24 июни Уæлахези Паради архайуни кадгин барæ.

Фæстугъд, æ райгурæн гъæу Чиколамæ исæздæхгæй, æ реубæл цæхæртæ калдтонцæ  тугъдон хуæрзеугутæ: дууæ ордени æма фараст майдани. Тугъди фæсте Муссæ æ цард байеу кодта Дедегкати Менки хæццæ. Иссæнцæ тумугъ, кустуарзон бийнонтæ. Исгъомбæл кодтонцæ æртæ биццеуи: Ермак, Маирбек æма Хъазбеги. Царди раст надбæл сæ ниввардтонцæ. Се ’гъдау æма се ’фсарми фæрци бæрæг дардтонцæ гъæубæсти медæгæ.

Тугъди фæсте Муссæ берæ æнзти дæргъи куста Чиколай Ленини номбæл колхози æхсири-товарон ферми сæргълæууæгæй. Æ фидæ Алийхани кадгин ном дæлæмæ некæд æруагъта, дæнцæн ин адтæй æ царди æма æ кусти медæгæ дæр, рæстæг æ цуди кой кодта. Гуйти хестæртæ цийнæ кодтонцæ сæ кæстæрти рохс цардмæ кæсгæй, æхцæуæн син адтæй, сæ тох æма сæ фæллæнттæ дзæгъæли ке нæ фæцæнцæ, е…

Цийнæгæнгæй Гуйти тумугъ бийнонтæ сæ зæрдитæ бæргæ дардтонцæ сæ исонибони хуарзбæл, Фал… Ирисхъæ хаттæй-хатт æгæр æверхъау разиннуй. Æма уæззауæй-уæззаудæр зæрдрист фæккодта Мусси хестæр фурт Ермаки цардбæллон бийнонти. Сæ дууæ фурти –  Алан æма Арсен цардгъæуагæй мæрдти бæстæмæ бацудæнцæ. Æгъатир  адзал сæ æ сау дзæмбутæй  тумугъ бийнонти ’хсæнæй  истудта… Рохсаг уæнтæ… Рохс дзенет, се ’носон бунат уæд … Ермак æма Эммæ ба сæ устур зинæн бафæразæнтæ… Ци кæстæртæ син ес, уони хортæй æфсæст уæнтæ…

Алийхан æма Мусси байзæдтæгтæй сæ номдзуд хестæрти кадгин ном иронх макæд уæд!.. Сæ рохс сорæттæ син Бонвæрнон стъалуй хузæн сæ нæдтæ рохс кæнæнтæ!..

БИЧИЛТИ Алетæ, Уæрæсей Федераций журналистти Цæдеси иуонг