ХЕТÆГКАТИ Хъазбеги конд хузæ.

Минкъий бунтæ нæ байзадæй ирон адæми нури фæлтæрæн дæр. Нуриккон адæмтæн сæ бон раппæлун цæмæй æй, еугур еци гъæздугдзийнæдтæй æнæ хай нæ фæцан мах дæр. Муггагмæ æнæмæлгæ искодтонцæ сæхе нæ адæми хуæздæр хъæболтæ сауæнгæ нæуæг цардарæзтбæл тохи æнзти. Мамсурати Сахангери æма Цæголти Геуæрги, Дзæрæхохти Хаджимурат æма Хъесати Колка, Зорттати Урусбий æма Дзаттиати Александр, революций æма медбæстон тугъди берæ æндæр бæгъатæртæ райгъусун кодтонцæ сæ райгурæн Иристони кадæ, æнæгъæнæ бæстæ дæр уони фæрци базонгæ ’й сæ уарзон адæми зунди хæццæ, хъаурæ æма нифси хæццæ.

Ирæзгæ цудæй нæ фидтæлти намус нæуæг доги знæгти хæццæ æгъатир тохи æнзти, фиццаг советон фондзанзонтæ цардæгас искæнунбæл уодуæлдай кустæй, ахурмæ разæнгарддзийнадæй, æхсæнади гъуддаг хе пайдайæй уæлдæр ке æвардтонцæ, уомæй. Абони дæр ма нæ хестæртæ хуарз гъуди кæнунцæ, Иристони реубæл бæгъатæр фæллойни бæрæггæнæнтæ – фиццаг ордентæ ку исæрттивтонцæ, еци еугурадæмон цийнæ æма æгæрон сæрустурдзийнади, кадæ æма æведуйгæ разæнгарддзийнади бонтæ.

Æрдхуæрæни лæгдзийнадæ равдистонцæ ирон адæми хъæболтæ Устур Фидибæстон тугъди рæстæг. Æцæг амонд син ка ’рхаста, еци Октябри уæлахезтæмæ цифуддæр знаг æ къох ку исиста, бæлах нин нæ еумæйаг хæдзари дуар ку ниххуаста, уæд æ гъæуайгæнæг æнсувæрон адæмти берæ хъæболти хæццæ усхъæй-усхъæмæ æрлæудтæй нæ бæгъатæр дæр. Зæнхæбæл еци тæккæ æверхъаудæр тугъди сæ нæргæ кадæ райгъустæй æма историй сугъзæрийнæ дамугъатæй финстæй байзадæнцæ Плити Исси, Хетæгкати Геуæргий, Мамсурати Хаджумари, Советон Цæдеси берæ Бæгъатæрти, мингай тугъдон орденхæсгути нæмттæ, абони æма федæни фæлтæрти, зæнхæбæл цард мæлæти дзæмбутæй бахезуни сæрбæлтау æ цард ка равардта, еци зингхуст æхсаргинти нæмттæ.

Нæ фæккиудтæй нæ фидтæлти намус тугъдæй рист зæнхи нæуæгæй уод уадзуни уæззау æнзти. Нæ бæсти еугур æнсувæрон адæмти агъази фæрци Иристони фæллойнæгæнæг дзиллитæ цубур æмгъудмæ иссæнцæ домбай къабазгин промышленности æма гъæууон хæдзаради хецæуттæ. Сæ зундгин хестæрти фæнзгæй, сæрæндæртæбæл, арæхстгиндæртæбæл ахур кæнгæй, цудæнцæ нæ адæм еу æнтæстæй иннемæ. Фæстаг æнзти нæ гъуддæгутæ ке фæккиудтæнцæ, размæ ке нæбал комунцæ, е дæр, нæхебæл æгæр ке фенвæрстан, «фæстезад», æнахургонд хестæрти фæнзун нæ сæрмæ ке нæбал хæссæн, нæ еци æведауцæ хъал миуи фуд нæй? Нурма беретæ гъуди кæнунцæ, тугъди размæ Иристони гъæути колхозонтæ сæ бакуст хуар сæ тургъи калун ку нæбал уагътонцæ, ци ’й фæккæнæн, цæмæн нæ гъæуй уойбæрцæ, зæгъгæ, уæд. Мадта сæ равналæнтæ нури уæнгæ кæбæлти идард адтæнцæ! Фал… зæнхæ дæр, сæхе дæр нæ сайдтонцæ, ами тъæпп уоми тъæпп æвнæлдтитæ нæ кодтонцæ æма сæ фæллойни бæркад дæр æндæр уомæн адтæй.

Æз ма кæддæр финстон фидтæлти фарнæ гъæуайгæнгæ ’й, уой туххæй. Ка ’й зонуй, еске зæгъа, иссирдта анхосæгтæ! Нæ, æз мæхемæ еци нифс нæ есун, æма минкъий рæдудæй уавæрæн аргъ искæнон. Фал цийфæнди унаффити, цийфæнди хецауади, цийфæнди техникæ æма гъæцæнти æууæлти дæр сæйраг рахуæцæн, æ мард макæд фесæфа, фæллойнæ, æцæг фæллойнæ, æнæсайд, арæхстгин фæллойнæ ’й. Мæ зæрдæбæл хуарз лæуунцæ мæ синхи хестæртæ: цæйбæрцæ сæ гъуди кæнун – алкæддæр сæ нимæтходтæй сæ хед сæрфтонцæ, сæ сæр сæ хæрдмæ исдарунмæ нæ евдалдæй. Махбæл, сæ фæсте  фæлтæртæбæл, мæтæ æма сагъæсæй, сæхецæй нæ амалгундæрæй ниууадзунбæл, нæ къох цæмæй амона, уобæл сагъæсæй. Нæ сæ фæндадтæй, ци исаразонцæ, историй ци ниффинсонцæ, уой туххæй сæ байзайæггæгтæ сурх кæнонцæ, е.

Кадæбæл мæлæг адтæнцæ, зæгъианæ, æма нин тæрегъæд дзубанди уодзæнæй, – сæ хедвæллойнæй, се ’рдхуæрæн лæгдзийнадæй æй æфтудтонцæ сæхебæл.

Адæймаг ци æнтæстдзийнадæ райгурун кæна, е ин кадæ хæссуй. Æма исæрттивтонцæ Фæллойни Бæгъатæрти Сугъзæрийнæ майданти Æхсæрисæри æма Черменигъæуи, Хумæллæги æма Елхотти, Брути æма Æрæдони… Уарзгæй, арфити хæццæ зæгъунцæ абони нин еци кадæ æрхæсгутæ Боллоти Полий æма Алæгати Темурбий, Æлбегати Харитони æма Багати Назирæти, Дзгойти Еруслани æма Годжицати Назой æма ма берæ бæгъатæрти нæмттæ.

Царди цийфæнди къабазæ дæр райсæ æма кæми ба нæ бафтудæй Иристони къохи агъазиау æнтæстдзийнæдтæ! Еу фондзанзонæй иннемæ, еу анзæй иннæ анзмæ гъомусгиндæр кæнунцæ нæ адæмон хæдзарадæ æма культурæ.

Æмбæлгæ гъуддаг æй, ке зæгъун æй гъæуй, фæсевæд нæ разагъди хестæртæй æма сæ нæртон гъуддæгутæй сæрустур ке ’нцæ, е. Уомæй хуæздæр ба ’й сæ фæнзун. Сæ тохи æма фæллойни æскъуæлхтдзийнæдтæй уæлдай ма сæ адæймагуарзондзийнадæ æма сауæнгæ фæлмæн,  нифсæфтауæг цъухи дзурд дæр. Айдагъдæр уотемæй цæунцæ фæнзуйнаг æгъдæуттæ еу фæлтæрæй иннемæ – никки гъæздугдæрæй, никки зæрдæмæдзæугæдæрæй. Амондгун æма арфиаг уой туххæй æнцæ нæ фæсевæд, уæхæн зунд сæмæ ке ес, фидтæлти намус сæхе æцæг намуси гъуддæгутæй фулдæр кæнунмæ ке бæллунцæ. Уомæн æма зонунцæ, нæ абони æнтæститæ, нæ абони уæлахезтæ адæмти ’хсæн еци домбай, æнæихæлгæ хæлардзийнади фæрци ке ’нцæ.

Фал, гъулæггагæн, нæ кæстæрти ’хсæн разиннуй æнæргъуди, рæуæгзунд биццеутæ æма кизгуттæ дæр. Махмæ ес уал æма уал бæгъатæри, уал æма уал ахургонди! – æнæфсармæ, хеппæлойнæ хуаст кæндзæнæй æ реу уæхæн хъуæлæгсæр… Ка ’й, ци ’й, уомæ ку æркæсай, уæд гъæуама разинна магоса, лæвархуар, хускъæастæу, загъдкъахæг, æгъдау æма уагæ хестæр-кæстæр нимади дæр кæмæ нæ ’нцæ, æхсæнадæн ести пайда æрхæссун æ зæрди кæрони дæр кæмæн нæ ’й, царди бæлвурд бунат байахæссунгъон ка нæ ’й, уæхæн нецæййаг уоди хецау. Мæнæ бæсти рунæ ке фæххонунцæ, уæхæн.

Ке бæрнæхсти кодтонцæ сæ тухстагдæр гъуддæгутæ, кæбæл  æууæндтæнцæ гъæубæстæ, комбæстæ, Иристон æнæгъæнæй? Сæргинтæбæл, гъай-гъай? Фал уæхæн сахат хъæбæр нимади цудæй, ка цæйбæрцæ фæууидта, фулдæр лимæнтæ си кæмæн адтæй. Ескæмæ æ кæсгон æрдхуард, æ хъазахъаг зонгæ фæззиндтæнцæ, зæгъгæ, уæд е еугур синхбæсти, æнæгъæнæ гъæубæсти бæрæгбон адтæй, æ фусунмæ хицæгæнгутæ нимайæ æма нимайæ…

Дууæ хъаугъагæнæгемæй фæстагмæ еу зундгиндæр гъæуама разинна, æхебæл æрхода æма æ фæсмонбæл инней баууæндун кæна, уæд æй е дæр фæнздзæнæй. Е дæр нин нæ курухон хестæртæй байзайгæ зунди хуасæ ’й. Дарæн æй нæ зæрдæбæл, устур, æнæууилд дзурд нæ исервæзун нæ уадзуй. Растдæр зæгъгæй, нæ уагъта, нур кæмæйдæрти иронх кæнун байдæдта. Æхе ка нæ уарзуй, е рамæлæд – ка нæ фегъуста еци ирон æмбесонд? Æхецæй æндæр ке неке уарзуй, е ба еугуремæн тæрегъæддагдæр, æлгъистагдæр адтæй.

Хуарз зунд, æнæрæдуд унаффæ уæлдай хъæбæрдæр зин сахатти гъæунцæ. Мæнæ нуртæккæ нæ бæсти еуæй-еу рауæнти ци тухст уавæр исæвзурдæй кæцидæр адæмти ’хсæн рахастдзийнæдти, уæхæни. Еске дæ фæррæхуста æнæргъуди загъдæй кенæ гурумухъ миуæй æма ин æ фиййи бунмæ киунугутæ телæ, мæнæ кæсай, мæ фидтæлтæ ка адтæнцæ, уомæ! Хе цардвæндаг зонун гъæуй, æнæмæнгæ, фал цæйбæрцæ гъæздугдæр æй, уойбæрцæ хуæдæфсармæдæр ун æнгъезуй нæуæг фæлтæртæн – истори ма махæй фæстæмæ кадæртæ ахур кæнуй, зонуй, æма цæйбæрцæ æхцæуæндæр æй, æндæр еске дæ хуарзи кой ку ракæна, уæд! Хеппæлойнæ еугур адæмтæн дæр æма еугур æности дæр гъазæнгъолæ адтæй, ходуйнаги хуасæ.

Еуæй-еуети æнæргъуди,  æнæгъæуаги хеппæлойнæ миутæ ба ескæмæн хе туххæй дæр бауарзун кæнуни хузæн æнцæ. Мах адæм ба уомæ не ’рхаудтæнцæ, уой сæр сæ нæ гъæуй, Хуцауæй арази. Ци ’нцæ уодикондæй дæр, сæри магъзæй дæр, нифсæй æма цийфæнди гъуддаги дæр, уой айдагъ нæ бæсти нæ зонунцæ. Кæцидæр хъуæлæгсæртæ, еуæй-еу хатт æ сæрæн неци зонæг æнæгъæнæ адæми номæй дзоруни нифс æма барæ сæхемæ есгæй, цæсти æфтаунцæ хуарз ном, думгæмæ дарунцæ, берæ фæлтæртæ, кедæр загъдау, сæ уодæй арт фæццæгъдгæй, иннæ адæмти ’хсæн ци зингæ бунат байахæстонцæ, уой. Хуæддзойæй æхецæй фæтæг исуни фидбилизи зунд кæмæ фæззиннуй æма иннети дæр фидбилизи надбæл ка ардауй, уæхæн æнæргъудитæ æлгъистаг исунцæ фæстагмæ адæмæн.

Кенæдта – фæразондзийнадæ. Уомæ неке седуй, æма цавддорау фæууо, еске дин дæ уадолæ никъкъæрцц ласта, уæд имæ дуккаг дæр бадарæ, дæ лæги кадæ дин къæхти буни кæнæд, дæ адæми кадæмæ дин æнæнвæрсон кæститæ кæнæд, уæд. Фал, гæрр, е ку нæ лæууй, уæд æз цæмæй æнæлæгдæр дæн, зæгъгæ, гъæуа нæ гъæуа, уæддæр знæт кæнæ, е, кæмæ бабæллай, уæхæн менеуæг нæ ’й. Ма ди баруагæс уæд, дзурдкъахгути ’рдигæй дæр зундгин, берæзонагæ лæг нæ разиндзæнæй æма æхеуæнтти сæхебæл не ’рходун кæндзæнæй, е. Фæстагмæ фарнæ ’рцæудзæнæй. Е цæйбæрцæдæр рæстæги фæсте дæр уæд, уæддæр нæ фæззиндзæнæй, уæхæн аци зæнхæбæл нæма адтæй. Æма ма уæд нæ цæститæбæл рауайун кæнæн, е ’нæргъуди, е ‘нæбунати  миутæ сæргубурæй берæ рæстæг ке фæццæун кæндзæнæнцæ, еци фæсмойнаги.

Куд зинтæй æрцæуй нæргæ кадæ! Берæ фудæбон, æнаййеп цард домуй,  берæ æнзти дæргъи имæ  фæццæуй адæймаг, æнæгъæнæ адæм ба – сæдæгай æнзтæ. Фал æ еунæг æнæргъуди миуæй æвæд æрбакæндзæнæй, кæддæри æгæрон намус  руги хузæн æрбатайдзæнæй, æзини хуарз ном муггагмæ фæсмойнаг æма уайдзæфæй байзайдзæнæй. Уой туххæй нин нæййес махæн рæстæг дзæгъæли исафæн, уомæн нæ гъæуй дустæ арф бахатун, цæмæй Иристони зæнхæбæл фæллойни кадæ кеун ма бауадзæн.

Уой туххæй нин уотæ хъæбæр гъæуайкæнуйнаг æй нæ гъæздуг, алкæмæн дæр хъæбæр цæстуарзон, алкæмæй дæр рæвдуд фидтæлти намус.

ДЗУГАТИ Барис (1922-2001) журналист, Устур Фидибæстон тугъди архайæг