Зæнхæбæл æнæмæлгæ дуйне нæййес, фал дæ фæсте фарнæ ку ниууадзай, адæм сæ имисуйнæгти дæ хуарзи кой ку кæнонцæ, уæд еци адæймаг дзæгъæли нæ фæццардæй зæнхæбæл. Уотæ, æнæмæнгæ, зæгъæн ес Хайти Омари фурт Хъазбеги туххæй. Æ уодигъæдæй бæрæг дардта: æргомдзурд, фæлмæнзæрдæ æма игъæлдзæг адæймаг адтæй. Æрдзæ ин равардта курухон зунд æма гъæздуг меддуйне. Хуарз бийнонтæ ниууагъта æ фæсте.

Хайти Хъазбег райгурдæй 1949 анзи 15 майи, Иристони рæсугъддæр гъæутæй еу – Лескени кустуарзон бийнонти ‘хсæн. Æ фидæ Омар æма æ мадæ Хæбидæ (Уанион) æ уоди бауагътонцæ адæймаги хуæздæр менеугутæ. Ирæзтæй коммæгæс, кустуарзон, ахурмæ тулаваст биццеуæй.  Скъола фæууни фæсте  æнтæстгинæй каст фæцæй Цæгат Иристони гъæууонхæдзарадон институт.  Райста инженер-механики дæснийадæ.  Берæ æнзти еузæрдиуонæй фæллойнæ кодта сæ гъæуи совхоз «Победа»-йи æ равзурст дæснийадæбæл. Фæстæдæр ба ‘й, куд дæсни специалист, уотæ байагурдтонцæ скъоламæ, цæмæй ирæзгæ фæлтæрæн амона хуæдтолгити арæзтадæ. Цалдæр хатти æй е ‘мгъæуккæгтæ равзурстонцæ гъæууон совети депутатæй. Æма е ’взаргути æууæнкæ некæд фæссайдта, алкæддæр син сæ бартæ гъæуай кодта закъони æмвæзадæбæл.

Пенсимæ рацæуни фæсте æновудæй архайдта гъæубæсти медæгæ æхсæнадон кусти. Муггаги ‘хсæн дæр æма синхбæсти медæгæ дæр нимади лæг адтæй, алкæмæн дæр адтæй нифсдæттæг, адтæй зундамонæг хестæр кæстæртæн, цæстуарзонæй сæ аразта царди раст надбæл. Хъазбег берæ уарзта аййевадон литературæ, поэзи. Æхуæдæг дæр æвзурста æмдзæвгитæ финсун. Зæгъæн, æ дзæбæх синхонти хæццæ изæрæй, фæскуст сæ фæллад ку уадзиуонцæ, уæд си алкедæр, æнæмæнгæ, ести таурæхътæ ракæнидæ  æма Хъазбег, куд циргъзунд, дзурдарæхст адæймаг, уотæ сæмæ лæмбунæг байгъосгæй, хатдзæгтæ искæнидæ игъæлдзæг æмдзæвгити хузи. Адæм сæмæ зæрдæхцæуæнæй байгъосиуонцæ.

Адзалæн мадзал нæййес, зæгъгæ, фæззæгъунцæ. Фал ин уæддæр еу мадзал ба ес – нæ зæрдити нин цæргæ-цæрæнбæнтти уодæгас ку уа, уарзонæй не ‘хсæн ка фæццардæй, уотемæй ни ка фæгъгъудæй, е ‘носон дуйнемæ ка банæхстæр æй, уомæн æ рохс ном куд  имисæн. Хуарз адæймаги ном нæ мæлуй, æ фарнæ уæлæбæл байзайуй, зæгъгæ, дæр ма хумæтæги нæ фæззæгъунцæ. Уотæ зæгъæн ес Хъазбеги туххæй дæр… Æма ин æ рохс ном хъонцгæнгæй имисгæй, нæ Исфæлдесæгæй корæн, цæмæй æ уæлзæнхон царди хуарзæй æма арфиагæй ци исаразта, етæ ин, ци æносон дуйнемæ банæхстæр æй, уоми нимади уæнтæ æма ин дзенети уодæнцойнæдæр рауæн аккаггонд æрцæуæд. Рохсаг уæд, Хъазбег… Æ фæсте ци тумугъ æма уарзон бийнонтæ ниууагъта, уонæн хуæрзауодæн кæнæд…

Æ сæрæгасæй Хъазбег ци берæ аллихузон гъуддæгутæбæл æхцул адтæй æма зæрдиагæй ке æнхæст кодта, уонæй еу адтæй, ку зæгъæн, исфæлдистадон куст. Еци гъуддаги ин  кæд  уоййасæбæл берæ кæд нæ бантæстæй, уæдта ци финста, уони, ка ‘й зонуй, мухури рауадзуни зæрдтæй нæ финста, уæддæр цæййасæбæл зæрдæмæдзæугæ ‘нцæ, е уи баруагæс уодзæнæй,  мæнæ абони ин æ финст уадзимистæй ке мухур кæнæн, уони ку бакæсайтæ, уæд.

Мухур ба сæ кæнæн æ номерæнæн – æ уæлзæнхон цардæй ку рахецæн æй, уобæл æнхæст кæнуй дууинсæй бони. Мухур сæ кæнæн уомæ гæсгæ дæр, æма æруагæс ни кæнуй, Хъазбеги ка зудта, етæ уони бакæсгæй, еума хатт æй  æримисдзæнæнцæ, ка ‘й нæ зудта, етæ ба ‘й базондзæнæнцæ, цæйбæрцæбæл зæрдтагон адæймаг адтæй, уой. Уотæ дæр ма æнгъæл ан, æма аци æмдзæвгитæ бакæсгæй, ка ‘й зонуй, кадæртæ си сæхе кенæ сæ раконд хабæрттæ æрæстæфдзæнæнцæ.

БИЧИЛТИ Алетæ

---

ХАЙТИ Хъазбег

РОБАСИ ЗАР

Нæ гаражмæ къулух робас,

Хæкъурцгæнгæ, балæстæй,

Нæ хецау ин – цъæхгъунгун Арс,

А гъуддагмæ æркастæй.

 

А цал æма ауал анзи

Нæма адтæй уæхæн цау:

«Расуг робас нæ гаражи,

Ци архайуй, о Хуцау!»

 

Бацудæй хæстæг æ размæ

Къулух робасæн цъæх Арс,

Ци бæлах æй, ци’й æ лазæ,-

Къудурæй лæууй робас…

 

Улдугъ æсмаг нури уæнгæ,

Некæд кодта мæ гараж,

Карз арахъæй æнæмæнгæ

Ниццæй робас æнæгъаз.

 

Райгæлдзон, зæгъгæ, фæсвæдмæ

Ра ин ивазта æ къах,

Расхъиудтæй робас гъеуæдмæ

Æма арс фæцæй къех-сах.

 

Фехгæдта хецау æ дуæрттæ,

Фал робас ба робас æй,

Къæразгæбæл æд мадзæлфтæ

Лæгмæ кастæй еуварсæй.

***

Киндздзон кизгæ ци фæууодзæй,

Ку ‘рцæуа тарди æ лæг,

Æ кæун цæудзæй не ‘рдозæй,

Нæ ‘йбæл уогæй фæххуæцæг.

 

Муггаг дæр зæгъдзæнæнцæ:

«Мах еци лæги зудтан,

Нæ кизгæн дæр уомæ гæсгæ,

Е нæ радтунбæл дзурдтан.

 

Зонетæ ин æ зин бæнттæ,

Не ‘хсæн ма ‘й фæндуй цæрун,

Фæццурд  кæнтæ, хуарз æмбæлттæ,

Ма ‘й бауагътæ ратæрун.

АЗАМАТ

Хуæрзæрæги гъæубæстæмæ,

Исигъустæй фуд хабар,

Фидибæсти ихæс федгæй,

Æрбайсавдæй нæ хъазар…

 

Æрæмбурд æнцæ гъæубæстæ,

Бакодтонцæ мæрдæгъдау.

Фæккалдтонцæ æнсувæртæ,

Цæстисугтæ æнæвгъау.

 

Уæлдай зиндæр мадæн фæууй –

Е искодта сау дарæс.

Æ бæдоли зинæй хъури,

Ку ниббадтæй сау сау сагъæс.

 

Изол бæсти  ихæс федгæй.

Нæ фæттарстæй зинвудæй,

Уæззау уавæри адæмæн,

Агъаз кæнунмæ цудæй…

 

Берæ æнзти, берæ бæнтти,

Кæндзинан де ‘ной æнкъард.

А дуйнейи рæсугъд цардбæл,

Ду равадтай де ‘взонг цард.

***

Нæ уосгортæн сæ хуæздæрбæл,

Ку нимайæн мах Никъай,

Нæ хуæст кæнуй бийнонтæбæл –

Ку нæ еруй е æмкъай.

«Царди ‘мбалæн мæ ку уайдæ» –

Æ киунугæ ин кæсгæй,

Фæззæгъунцæ нæ кизгуттæ,

Зæнхæмæ листæг кæсгæй.

Фал Никъамæ ку нæ гъаруй,

Нæ кизгутти зæрддон каст,

Æ хæдзарæн ку агорун

Æндæр гъæути царди уарзт.

Æнæ уосæ ку байзайа,

Кæнун уобæл устур дес:

Дæхе хуми ка æрзайа,

Уомæн си æмбал нæййес.

ÆМБАЛИ ИМИСГÆЙ

Къарти гъазгæй ходгæ кодта,

Ниуазгæй ба æ цæсгом

Ниббизирд уидæ, цума ин,

Бакодтонцæ тухфæндон…

Хуарз лæг адтæй Бичий махæн,

Е нæ дардта игъæлдзæг,

Фал ку рандæ ‘й нæ рæнгъитæй,

Нæма ралæугæй фæззæг.

Ба зин кæнтæ, берæ уарзта,

Мæ синхонтæ, сумах е.

Уорс Елья æй ку фæххаста,

Цъæх уæларвмæ æ фæсте.

Æ фингæбæл ку ‘сбадайтæ,

Баниуазетæ арахъ,

Рохсаг дæр ин зæгъдзийнатæ,

Æнæ зуст æма булгъахъ.

***

Адæймагбæл цид, æ царди,

Берæ цаутæ æрцæуй

Еу мæгур лæг нур е ‘нкъарди,

Стур бæллахи æфтуйуй.

Мæ хуæрз синхон и футболмæ,

А дуйнебæл нæ цудæй,

Нур фæццæуй рамолунмæ,

Еу машийнæ æ зæрдтæй.

Æ хæдзарæ æрдæгкондæй,

Ку ниууагъта адæймаг,

Æ бийнонтæ æнæхуæргæй,

фæккодта  сæ æдзæллаг.

Михалæн дæр ци загъдæуа,

Фæрраздæр кодта кæстæр,

Æ кæстæр фуртæн ралхæдта,

И машиттæн сæ хуæздæр.

Уорс «Нивæ»-бæл мæ синхон дæр,

Базондзæнæй рацæун.

Нæ фæсевæд, сумахæн дæр

Байамондзæнæй  тæрун.

О, е ‘мкосгутæ, гæлæххайæн,

Ма бавгъау кæнтæ уе ‘хца,

Уæхæн лæг нин, гъæуи хæрди,

Æнæ «Нивæ» куд бухса.

МАГОСАЙ САГЪÆСТÆ

Нур авдисæр ралæудтæй,

Нæ дæн цох æз ба зинтæй.

Мæн цæун гъæуй кустмæ,

Фал кутемæйти, кумæ?

Мæ бон ку нæй æзмæлун,

Мæ сæрæй дæр фæммæлун.

Геуæргибони ба æз,

Иссердзæнæн кустæн фæрæз,

Дууæ боней куст дæр уæд,

Мæ мæлæт дæр æрцæуæд.

Ку ми рацæй мæрдиронх,

Рафæлдæтхæй мæбæл хонх.

Нæ синхбæсти еци бони,

Бабадт уодзæнæй, ку зони,

Цæй, æртиккæги цæудзæн,

Бон æмгъудтæ нæ кæндзæн,

Æртиккæги… мæ дæндаг!

Уодзæй дохтурмæ фæндаг

Цуппæрæни ба мæ равги

Кусти уодзæн сæумæраги….

МÆ СИНХОН

Адæн æнцæ цæмæдес,

Хуарз синхон мин бæргæ ес,

Цумдгъæуагæ, муд æфсес,

Хуæрдæмæ дæр – æдзæстхез.

Æгъдау дæр хъæбæр кæнуй,

Садахъамæ фæццæугæй.

Дууæ бадти искæнуй,

Уой фæсте ба æ хеуæнтти,

Бабæрæг кæнуй кеугæй.

Фудхуз кæнун æй фæндуй,

Æ уодæй дæр арт цæгъдуй.

Æ ком арæх ивазуй,

Ма бæгæни ниуазуй.

***

Дæс æма æртинсæй анзи

Мах рохс царди ку цæунцæ,

Берæ адæмтæ нæ бæсти,

Æнсувæртау ку цæрунцæ.

 

Æстонг æнзтæ, тугъди бæнттæ,

Еци рæстæги адтæй.

Æфхуæрд ирдтонцæ нæ адæм,

Фал Октябрь ралæудтæй,

Исуæгъдæ ‘нцæ нæ адæм,

Исуолæфтæнцæ цардæй.

 

Ну дуйнебæл берæ рауæн,

Тухтбæл архайунцæ знæгтæ.

Советон Цæдеси адæм,

Архайунцæ сабурбæл…

 

Ну зудтонцæ уæди адæм,

Ке уодзæнæй, уæхæн цард,

Адæймаги бон мæйæбæл,

Ке суодзæнæй æрлæуун…