Алли анз дæр, 6 июни, нæ бæсти бæрæг кæнунцæ уруссаг æвзаг æма номдзуд поэт Александр Пушкини райгурæн бæнттæ. Раздæр, советон доги, етæ райдайиуонцæ Дзæуæгигъæуи арæзт кадгин мадзæлттæй. Нур еци фæткæ кæд нæбал æй, уæддæр поэти рохс ном алкæддæр иссерунцæ Цæгат Иристони. Куд алли анз, уотæ нур дæр Дзæуæгигъæуи æ номбæл сквери æ циртдзæвæни рази арæзт æрцудæй номерæн мадзал.

Александр Пушкин нæмæ уотæ устур цæстиварди æй айдагъ æ номдзуддзийнадæмæ гæсгæ нæ, фал уомæ гæсгæ дæр, æма, зæгъун æнгъезуй, тогæйхæстæг дæр ма ан æ хæццæ. Мæнæ уой туххæй зундгонд публицист æма финсæг ЦГЪОЙТИ Хазби куд зæгъуй:

 

– Уæрæсей анзфинстмæ гæсгæ Владимир Мономах æ фурт Юрий Долгорукийæн 1107 анзи  ракурдта алайнаг къниази фурти кизгæ. Юрийи фурт Всеволод дæр бафæнзта æ фиди æма е дæр цардæмбалæн равзурста алайнаг кизгæ Марийи. Е нæ, фал ма ин æ хуæри дæр байамудта Киеви къниаз Святослави фурт Мстиславæн.

Всеволод æма Марийæн исæнтæстæй 12 сувæллони, уомæ гæсгæ сæ исхудтонцæ Устур бийнонтæ (Большое гнездо). Сæ фурттæй еу, цитгин къниаз Ярослав адтæй Новгородаг къниаз, устур уруссаг æфсæддон разамонæг, политикон архайæг æма дипломат, адæмон бæгъатæр Александр Невскийи фидæ.

Невскийи фиди мадæ – алайнаг Марийи хуарзи кой райгъустæй еугур Уæрæсебæл дæр. Æ берæ цæуæт багъомбæл кодта фидибæстæн патриоттæй. Марийи æ хуæрзконд æма зæрдхæлардзийнади, æ цардæмбали хæццæ  кадæ æма радæй ке фæццардæй, уой туххæй æ рамæлæти фæсте Уæрæсей киристон аргъауæн банимадта кæдзос уодбæл. Уой размæ ма кæдзос уодбæл банимадтонцæ дууæ адæймагей: Уæрæсейæн киристон дин ка ’рхаста, уой – Владимир Фиццаги æма Киеваг æхсийнæ Ольги (киристон дин райста Константинополи). Марийæ адтæй æртиккаг, цуппæрæймаг ба адтæй æ фурт, фæндзæймаг – æ фурти фурт Александр Невский, æхсæзæймаг – Невскийи фурт  Даниил.

Александр Невскийи байзæдтаги æ фурт Андрей III рацæугæ еу къабазæ фæстæдæр райгурдæй номдзуд поэт, гений А.С. Пушкин. Æ иннæ фурт кæдзос уод Даниилæй рацæугæ къабази ба райгурдæй Пушкини цардæмбал Н.Н. Гончарова. Уотемæй, листæг рагъуди кæнгæй А. Пушкин æма Н. Гончаровай иуæнгти гъазта сæ фидтæлти мадæ – ирон силгоймаг Марийи тæвдæ тог дæр. Номдзуд поэт æ уадзимис «Путешествие в Арзрум»-и ирон адæми туххæй хумæтæги зæрдресгæй нæ финста: «Осетинцы – самое бедное племя из народов, обитающих на Кавказе» æма ма ибæл æхцæуæнæй бафтудта: «Женщины их прекрасны». Мадта адæмон исфæлдистади бундорбæл ци уадзимистæ ниффинста, уонæми дæр цидæр хеуондзийнади тæвагæ банкъаруй ирон киунугæкæсæг. Бæрæг æй, ирон адæмон исфæлдистадæн дæр æцæгæлон ке нæ ’нцæ сæ архайгутæ æма сæ бæгъатæрдзийнæдтæ. Аллихузи адæмтæн кæрæдзей цард, фæлтæрддзийнадæ, культурæ æма аййевадæ базонунмæ турнундзийнадæ сæмæ ес. Хуарз алкæмæн дæр фæнзуйнаг æй, æма сабур изæрти Марийæ æ берæ цæуæтæн ци алайнаг-ирон аргъæуттæ, таурæхътæ, кадæнгитæ дзурдта, етæ фæлтæрти сæрти Пушкинмæ дæр æрхъæрдтайуонцæ.

А. Пушкини цард æма исфæлдистадæ ’ртасгутæ зæгъунцæ, зæгъгæ, Иристони ку адтæй, уæд Дзæуæгигъæуи цæргутæй уæлдай ма фембалдæй æрæдойнæгтæ æма гизæйлæгти хæццæ. Гизæли еу зиани æхе цæстæй фæууидта мард æвæруни æгъдæуттæ. Уой зонгæй, æй хузæгæнæг П. Зарон исхузæ кодта ирон Нихæси лæгти хæццæ. Хузæ хуннуй «А. Пушкин ирон гъæуи».

* * *

Александр Пушкин Иристони дзиллæн хеуони хузæн алкæддæр ке адтæй æма нерæнгæ дæр ке ’й, уомæн ирд æвдесæн – уой туххæй нæ ахургæндтæ дæр æма финсгутæ дæр берæ аллихузон наукон-аййевадон уадзимистæ, æма Пушкинæн æхе уадзимистæ дæр тæлмацгонд ке ’рцудæнцæ нæ маддæлон æвзагмæ, е. Абони си ке мухур кæнæн, уони дигорон æвзагмæ ратæлмац кодта поэт КЪИБИРТИ Амурхан.

 

Æз дæу уарзтон

Æз дæу уарзтон: мæ еци уарзт, æнгъæлдæн,

Минæг нæма ’й, кæдзосæй æй хæссун;

Æрмæст уобæл мабал ресæд дæ зæрдæ,

Мæ зинбæл дæ нæбал кæнун тухсун.

Æз дæ кодтон сосуарзæ, зæрдæресгæй,

Мæ тухст æма ме ’нæндиуди цæргæй;

Хуцау зæгъæд, гъенур дæ æндæр еске,

Мæнау уарзæд æносмæ æцæгæй.

 

Бали

Хорискæсæн уортæ

Зæрийнæ даруй.

Гъæугæрон донуордæг

Еу рохс æртар уй.

Игуæрдæн – æртæхи

Кæдзос æма рохс.

Идзулд хезнæ-зæнхи

Базмалдæнцæ фонс.

Хелунцæ рæгътæмæ

И мегътæ – хъуæцдзуд.

Æвзонг гъонгæстæмæ

– Кизгуттæн сæ цуд.

Уайуй хæл-хæлгæнгæ

Адаги тæх дон.

Гъæдæ тæмæн калгæ

Мæ размæ уидтон…

 

Сайтæнттæ

Мегъти тохæн, мегъти хилтæ…

Мæйи рохс – минæг, уæддæр

Баирд кодта мет-тъæфилтæ,

Арв лæкъун, æхсæвæ тар.

Цæрдæг бæхти догъ будури;

Дзæнгæрæги зæл-зæлланг…

Æвæд надбæл æнæбари

Бæргæ райстан цуди уаг.

«Гъей, бæхтæрæг, тагъд нæ дзори!»

– «Нæй, барин, цурддæр мæ бон;

Метбурдæн нин æнæхъорæй

Æхгæнуй нæ над бунтон.

Рамæ марæ, фæд фесафтон;

Фæдздзæгъæл ан. Ци кæнæн!

Сау сайтан бæлвурд растæфтæн, –

Ниннин кодта, кæд, кæлæн.

Кæсай имæ, æрбагъузуй;

Думги хузи рагъазуй,

Нæ бæхтæ нин райахæссуй,

Тар мæскъæмæ сæ ’нхуæрсуй.

Уæйугæй æхе феййивта, –

Мæ хуæд размæ фæллæудтæй.

Цæхæри хузæн ферттивта,

Фал мæйдари фæппæрт æй.

Мегъти тохæн, мегъти хилтæ…

Мæйи рохс – минæг, уæддæр

Баирд кодта мет-тъæфилтæ,

Арв лæкъун, æхсæвæ тар.

Нæбал хуæцунцæ нæ бæхтæ,

Нæ дзæнгæрæг æргъос æй.

Нæ фæндагбæл ци ниссагъд æй?

Цъæх берæгъ, æви фонс æй.

Ниннеуй уад æдзæлгъæдæй;

Бæхти хуррут тас хæссуй.

И сау сайтан таруг гъæди

Æ гури конд римæхсуй.

Бæхтæ бабæй рахуæстæнцæ,

Дзæнгæрæги зæл – мæтъæл.

Дзинтæ бабæй рагъазтонцæ

Метæй æмбæрзт рæгътæбæл?

Мæйи рохсмæ, о фудбæнттæ,

Нæбал син хъæртуй будур, –

Нибберæ ’нцæ сау сайтæнттæ,

Фæззигон сифтæй фулдæр…

Ка сæ соруй! Ци сæ гъæуй?

Сæ хæлхъой гъæр – тухдзурд æй.

Хингæнæг, кæд, киндзи цæуй,

Сæ бундор, кæд, низзилдæй?

Мегъти тохæн, мегъти хилтæ…

Мæйи рохс – минæг, уæддæр

Баирд кодта мет-тъæфилтæ,

Арв лæкъун, æхсæвæ тар.

Догъ кæнунцæ сау сайтæнттæ

Къуæрттæ-къуæрттæ агъудæй.

Ба мин састонцæ мæ зæрдæ

Сæ къес-къос æма ниудæй.