Плити Исси намусгин цардвæндаги туххæй ци берæ аллихузон документалон æма аййевадон уадзимистæ финст æрцудæй, уонæй уæлдай зундгонддæр æй Устур Фидибæстон тугъди архайæг, зундгонд финсæг ДЗАДТИАТИ Тотурбеги (1910-1984) уацау «Æхсаргæрдти зæлланг». Æвдист си цæуй, Плий-фурт милитаристон Японий нихмæ тугъдтити дæр куд æхсаргинæй фескъуæлхтæй,   æ номдзуд бæхгин-механизацигонд къуарæн разамунд дæтгæй.

Еци тугъдтити рæстæг тæккæ зиндæр æма тæссагдæр адтæй Гобий æдзæрæг итигъдадæбæл бахезун, кæций уой алфамбулай  цæрæг адæм хумæтæги не ’схудтонцæ «Сау мæлæт». Æма япойнæгтæ кæд уотæ æнгъæл адтæнцæ, уой сæрти неке бон неци хузи исуодзæнæй бахезун, зæгъгæ, уæддæр Плий-фурти гвардионтæн ба сæ бон бацæй, уæди уæнгæ ка некæмæн ма бантæстæй, еци гъуддагмæ исарæхсун æма сæ размæ æвæрд тугъдон ихæстæ æнхæстæй исæнхæст кæнун.

Еугур еци хабæрттæ аййевадон дзурди фæрци æвдист цæунцæ роман «Æхсаргæрдти зæлланг»-и. Абони си мухур кæнæн хецæн скъуддзаг.

Чахари провинций хъаппæ – Чжанбэйи адтæй берæ æфсæдтæ, æфсæддон минкъий сахартæ, аэродромтæ, тохæнгæрзти цалдæр бунати, ци нæдтæ имæ цæунцæ, уони еугонд; провинций жандармти ахæстдонæ дæр ами адтæй æ тугъдон хъаурити хæццæ.

Исси æфсæдтæ æвеппайди æртухстæнцæ сахарбæл æма гарнизонæн фезмæлæн некæцирдæмæ бал адтæй. Уæхе раттетæ, æнæ тог никкалгæй, зæгъгæ, Иссæ барвиста сахари хестæртæмæ ультиматум. Фал етæ загътонцæ: «Тохдзинан фæстаг æфсæддони уæнгæ».

– Ци рамолайтæ, е – уæхе! Æма Иссæ бардзурд равардта сахари гарнизонбæл атакæй бампурсунмæ.

Знæгти дивизи æма æндæр æфсæддон хæйттæ жандармти управлений хæццæ карз тохти дæрæнгонд æрцудæнцæ…

Чжанбэй адтæй Калгани æфсæддон федари дæгъæл æма нур бафтудæй Исси къохи.

 

ЗНАГИ ФÆНДИТÆЙ ФÆРРАЗДÆР УО, ЦÆМÆЙ СИ УАЙ ТУХГИНДÆР!..

 

Æсгаргутæ фегъосун кодтонцæ командæгæнæгæн: Калган æрдæмæ Китайи устур фæрсрæбунти æмпурсунцæ япойнаг дивизитæ… Æфсæнвæндаги станций къох бакæнæн нæбал ес æфсæддон эшелонтæй… Инæлар Дамирин-Сурон исарази æй ультиматумбæл Калгани федари капитуляций туххæй…

Исси æфсæдти рази ци федаргонд районтæ адтæй, уонæн сæ тæккæ хъаурæгиндæр æма зиндæр адтæй Калган. Аци федармæ нимпурсуни размæ Иссæ æрæмбурд кодта æ командирти æма лæмбунæг дзубандибæл æрлæудтæй сæ хæццæ.

– Инæлар Хикосабуро Хатайи, – Японий Квантуйнаг æфсади штаби хецау æрæги уотæ загъта: «Калгани федæртти системæ ка басæтта, уæхæн æфсад нæма райгурдæй…» Е еуæрдигæй раст æй. – Иссæ равдиста æ командиртæн федари схемæ, уотемæй дзурдта:

– Япойнæгтæ, Калгани федæрттæ аразгæй фондз анзей дæргъи китайаг æма монгойлаг цагъайрæгти къохтæй цæмæй федари пълан ма раргом уа, уой туххæй ниццагътонцæ, ка ’й аразта, уони косгути. Федæртти рази – нæуæг конд будуртæ… Будурти фæсте – Гобий хæмпæлгæрдæги буни фæцæнцæ уобæуттæ, мегъти хузæн зиннунцæ. Етæ уобæуттæ нæ ’нцæ, æфсæйнаг бетонæй арæзт дортæ æнцæ – тохæн мæсгутæ. Уоми зиннуй юртитæ дæр, цума цæрæнбунат æй, уотæ. Фал юртитæ нæ ’нцæ, гъæу дæр нæй – дзотти рæнгъитæ ’нцæ етæ.

Уойбæрцæ тохæн бунæттæ арæзт æрцудæнцæ техники фæстагдæр æскъуæлхтдзийнæдти домæнтæмæ гæсгæ. Зæнхи буни римæхст ес хуарз цæрæнбунæттæ, уæдта зæнхи бунти цæуæн нæдтæй баст æнцæ кæрæдзей хæццæ. Зæнхи буни римæхст ес уæлдай тохæнгæрзтæ æма хуæлци къæбецтæ. Цубурдзурдæй, федар гъæуайгæнгутæ фондз анзи ку тохонцæ, уæддæр гъæуагæ нецæмæй уодзæнæнцæ. Е адтæй Калгани федар. Кæсетæ имæ? Зиннуй арви ’рдигæй къæлæтæй æма æ алфамбулатæй будурти сæрти кæсуй. Æ кæрæнттæ ’нцайунцæ Китайи устур къолæбæл, ами Вань Личанчэм ке хонунцæ, уобæл…

– Ци мæрддаг фарс æй е, æмбал командæгæнæг? Минкъийæй нуриуæнгæ ин æ кой игъосун, фал ин лæдæргæ неци кæнун, – æ дзубанди багæлста Попов.

– Æз дæр ин æ истори нæ зонун, – бахудтæй имæ Иссæ. – Ами æй хонунцæ, «дæс мин лийи дæргъæн фарс». Арæзт æй гранит дори устур фæзгъæртæй. Æ фиццаг хаййи дæргъæ хъæртуй цуппар мин километремæ. Уæрхæмæ ба уæхæн æй, æма ибæл машинæ дæр разелдзæнæй, æ бæрзæндæ – дæс метрей бæрцæ, кæмидæрти ба бæрзонддæр. Æ исаразунбæл рагон æности фæгъгъезæмарæ кодтонцæ миллионгай фæллойнæгæнæг адæмтæ æма ’й куд исаразтонцæ, уотемæй лæууй æности дæргъи. Неке ин тухæ кæнуй, уотемæй æ «куст» кæнуй – гъæуай кæнуй æндагон лæборгутæй, ка ’й исаразта, уони фæдонти… Лæмбунæг уин цæмæн кæнун аци фарси кой, уой лæдæретæ, нæ идарддæри æмпурсæн будуртæ райтинг æнцæ Китайи устур фæрсрæбунти…

Иссæ картæбæл амудта сахартæ – Тяньчжень – Калган – Дунпэнцзи – Ханцзи – Гоукой – Губэйкой, Каоманьцзи – Сафинкоу æма уотæ сауæнгæ Ляодуни донкалæнмæ.

– Аци дæлвæзти федæрттæ знæгтæ хонунцæ хъиамæти исæфти цирт. Япойнæгтæ куд æррайæй тох кодтонцæ нæ нихмæ, уой дæр лæдæретæ, «Банзай, Банзай!», – гъæр кæндзæнæнцæ, цалинмæ сæ мæлæтдзаг цæфтæ никкæнæн, уæдмæ. Квантуни æфсади командæгæнæг инæлар Ямадо ба рагæлста нæ нихмæ нæуæг дивизитæ центрон Китайæй. Фал мах гъæуама уони æрбахъæртуни разæй райсæн Калган æма знаги иннæ сæйрагдæр федаргонд районтæ…

 

ФÆУУÆЛАХЕЗ ÆНЦÆ ÆДЗАРД БУДУРТИ ФУДМИУТÆБÆЛ ДÆР

 

Бæзгин сау мегътæ сæ буни фæккодтонцæ устур Хингани хуæнхтæ æма кæмттæ. Арви гъæрæй хуæнхтæ æзмалдæнцæ. Арви нæрунæй ихалдæнцæ къæдзæхтæ. Уарун не ’нцадæй, уардта æзинæ, æндæрæбонæ, аци сæумæ дæр. Ивулдæнцæ дæнттæ, ихалдтонцæ нæдтæ, пурхæ кодтонцæ хедтæ. Цубурдзурдæй, арв æма зæнхæ кæрæдзей хуастонцæ. Аци афони, августи мæйи алли анз дæр уæхæн уарунтæ фæууй Устур Хингани. Æма Плити Иссæ дæр æнæргъудийæй нæ гæлста æхе е ’фсæдти разæй уæхæн тузмæг хуæнхти сæрти.

Цæветтонгæ, цалдæр боней размæ Фæсбайкали фронти штаби федар кодтонцæ Маньчжурий бæсти япойнаг æвзаргæдæр Квантуйнаг æфсæдти цубур æмгъудмæ ниддæрæн кæнуни оперативон пълан. Фæлтæрдгин инæлартæмæ Исси фæндæ – Æдзæрæг Гобибæл æма Устур Хингани тугъди сæрти Пекинмæ æмпурсун уæд фæккастæй фунау. Æма уотæ гъуди кæнунæн дæр бундор адтæй: уæхæн афонæ, августи мæйи, Гоби æма Хинганбæл теуати хæццæ рацæун дæр неке æндиудта. Уомæн æма Гобий хор сугъта уодæгас бауæр æма зайæгойти. Уæлдæфи тæвдæ 40 градусæй фæффулдæр уидæ, зæнхи æскъудтити теуатæ дæр ранихъулиуонцæ. Дони хупп си иссерæн нæ адтæй. Гобий будурти цæхæрау æзменси тумугътæ ба – тæккæ устурдæр хъиамæт: сæ буни сугътонцæ цийфæнди æзмæлæги дæр.

Фал Плити Иссæ равдиста зингæ арæхстдзийнадæ æма е ’фсæдти хæццæ фæууæлахез æй сæрисæфæн Гобий еугур фудмиутæбæл. Нур Иссæ е ’фсæдти исхудта Устур Хингани фæхстæмæ. Фал сæ ами, хуæнхтæбæл хезгæй, æрахæстонцæ сау мегътæ æма тухгин уарунтæ.

Аци уазал бони Иссæ рæфтæмæ исхъæрттæй рагъмæ е ’фсæдти разæй, æсгаргути хуæдфæсте.

 

ÆРДЗИ ФУДÆВЗАРÆНТÆЙ ТУХГИНДÆР РАЗИНДТÆНЦÆ ПЛИЙ-ФУРТИ ÆФСÆДДОНТÆ

 

Иссæ лæудтæй бæрзонд хонхи цъопбæл æма фæйнердæмæ кастæй. Нурмæ бал ин адтæй уолæфуни рæстæг. Хуæнхтæ, Устур Хингани бæрзæндтæ. Фиццаг хатт сæ уинуй Иссæ. Уарун не ’нцадæй – уардта æма уардта, дон лæсæнтæ кодта. Арви цæхæртæмæ ферттевиуонцæ хуæнхтæ æма идардмæкæсæнтæй цинæхузи хузæ райахæстайуонцæ. Хуæнхти  фæрстæбæл мулдзугути хузæн æзмалдæнцæ донласт кавалеристтæ, мотоциклисттæ æма фестæг æфсæддонтæ гъавгæй цудæнцæ сæ тохæнгæрзтæ, гилдзитæ æма æфсæддонти фæндаггон хуæруйнагæй идзаг дзæкъолти хæццæ.

«Хъиамæт! Хъиамæти зиндонæ!» – æхенимæр рагъуди кодта Иссæ, уæдта æ бинокль реумæ æруагъта æма æхе фæрсæгау загъта: – Æма хуæздæр ба ци гæнæн адтæй? Кæд æма æз мæхуæдæг дæн фудгин, Пекинмæ æмпурсунмæ уæхæн над ке равзурстон, уомæй? – æ зæрдæ исунгæг æй. Фал фæразон адтæнцæ е ’фсæдтæ, уæлдайдæр ба – æ Улан-Кулантæ. (Улан-Кулан – мангойлаг адæмон аргъæутти – цæхæр бæх.)

Исси къуар æмпурста Пекинмæ, дууæ надебæл. Фиццаг – Долоннор æма Жэхэйбæл, дуккаг – Калгани трактбæл. Советон-мангойлаг æфсæдти командæгæнæг Плити Иссæбæл æвæрд æрцудæй, аци тугъдон ахсгиаг æма зинбакæнæн ихæс: Пекинмæ æмпурсгæй гъæуама ниппурхæ кодтайуонцæ Гуйсуйи къниаз Дэ-вани æма Японий æфсæдти дивизити, Калгани Суйюани æфсæдти, Жэхэйи ба гъæуама басастайдæ æма райстайдæ уацари япойнаг хонсар-нигулæн æрдигæй æфсæдти къуари æд штабтæ æма Маньчжоу – Гойи 5-аг æфсæддон округ.

Аци ихæс æнхæстгонд æрцудæй, зæгъгæ, уæд Китайи сæйрагдæр сахар Пекинмæ, япойнаг æфсæдти цæгатаг фронти штаб кæми адтæй, уордæмæ нæдтæ ист æрцудайуонцæ, уотемæй Плийи-фурти æфсæдтæ дууæ дехи фæккодтайуонцæ Японий еугур æфсæдти дæр. Уой хæццæ ма Исси бæхгин механизацигонд корпустæ знаги нимпурстæй гъæуама гъæуай кодтайуонцæ Мукденмæ æмпурсæг фæсбайкали фронти æфсæдти рахесæрдигæй фарс.

Æма Иссæ фæсмон нæ кодта, е ’фсæдти æмпурсæн над Гобий итигъд будуртæбæл æма Устур Хинганбæл ке исаразта, уобæл. Е лæдæрдтæй, знаги æфсæдти командæгæнгутæ куд гъуди кодтонцæ, уой. Маньчжоу-Гойи æфсæддон министр Син Жи-лян дзурдта:

– Гобий будурти æфсæдтæ нæ, фал хуарз цæттæ теуатæ ракæнун дæр неке бон бауодзæнæй, æ нифс дæр неке бахæсдзæнæй. Е æдзард Гобий нимадта, басæттæн кæмæн нæййес, уæхæн æрдзон федарбæл. Уотæ нимадта Монголий Калганбæл денгиз æрдæмæ ци над рацæуй, уой дæр. Уой ба уомæн æма ’й гъæуай кодтонцæ Дэ-вани æфсæдтæ, адтæй тухгин федаргонд. Фал фæррæдудæнцæ япойнаг министр æма æ инæлартæ. Гобий сугъд будуртæбæл æма æвæндаг Устур Хингани хуæнхтæбæл е ’фсад ка ракодта, уæхæн æфсæддон раздзæуæг фæззиндтæй. Е адтæй инæлар-болкъон Плити Иссæ. Æфсæдтæ æхсæз бони æма æхсæз æхсæви æнæруолæфгæй тухтонцæ æмпурсæн нæдтæбæл æма рацудæнцæ размæ авдсæдæ километрей бæрцæ.

 

ДÆ НИХМÆЛÆУУÆГБÆЛ ХИЙНÆДЗИЙНАДÆЙ ФÆТТУХГИНДÆР УН – СÆРÆНДЗИЙНАДÆ ÆЙ

 

Æфсæдти фулдæр хай исхизтæй Устур Хингани рæгътæмæ æма уордигæй фæуурдуг кодта Жэхэйи фæхстæбæл.

Бауолæфунмæ, сæхемæ  базелунмæ рæстæг гъудæй, командæгæнæгæн ба нæ адтæй уæхæн фадуат. Сахатти бæрцæ байрæги кæнун дæр æрхайстайдæ берæ зиантæ. Жэхэйи федари командæгæнæг ку базудтайдæ Исси æфсæдтæ æрбахæстæг æнцæ, уой, уæд гарнизон фæдесæй æхе æрцæттæ кодтайдæ тугъдмæ æма… Æма уæд тог калдайдæ лæсæнтæй… «Нæ, уæхæн бæлах æруадзæн нæййес! Фæллад, стонг æфсæдти æвеппайди тугъдмæ бауадзæн нæййес!..»

Ракастæй Жэхэйи ’рдæмæ. Нæййес, нæма зиндтæнцæ æсгаргутæ. Фал мæнæ  цæститæбæл рауайуй, Европи ци уæззау тугъдон хузтæ фæууидта, уонæй фуддæртæ.

Устур Хингани фудаг бæдолæ – цæугæдон Луанхэ дууæ хатти фæуустурдæр æй уаруни донæй, ракалдæй æ билгæрæнттæй æма æртхъерæн кæнуй: «Хæстæг маке цæуæд, денгизи уолæнти æй фæммедæг кæндзæнæн!»

– Донласт исцъифæ унæй нæбал тæрсуй, – игъустæй Иссæмæ кедæр дзубандитæ:

– Устур Хингани бæрзæндтæбæл ку фæхъхъаурæгиндæр ан… Размæ! – Æма æ цъæх бæх бор лæкъун дони тæмæнмæ фæййаразта.  Бæх дони балæгарста æма си ранихъулдæй, нæбал зиндтæй, ферттивта ма бæхгини уæлдзарм ходи сурх къоппа. «Инод кæнуй!» – зæгъгæ, куд рагъуди кодта Иссæ, уотæ ба дин бæх æ сæр фæхъхъел кодта дони астæуæй, бауорæдта ’й, уотемæй иннæ фарсмæ банакæ кодта…

– Мæ фæсте, Улан-Кулантæ! – фæгъгъæр кодта уæд еу бæхгин æма æ сау бæх батардта дони…

Исси рази сæ бæхтæ фæууорæдтонцæ æртæ бæхгини.

– Жэхэмæ – ардигæй дууадæс километри, – зæгъуй сæ хестæр, саулагъз, тумбулдзæсгон лейтенант:

– Сахармæ надбæл знаги æфсæддон гъæуайгæнæг пост дæр некæми ес… Не ’сгаргути сосæггай фæммедæг кодтон сахармæ, æ гарнизон æма федæрттæ куд æвæрд æнцæ, уой лæмбунæгдæр исбæрæг кæнунмæ. Сахарти уæлдай æзмæлд нæййес, сабур æй бæстæ… Æвæдзи, япойнаг командиртæ зонгæ дæр нæма бакодтонцæ, мах сæ уæлгъос лæууæн, уой. Мæнæ æвдесæн дæр сахари цæргутæн… Нæдтæ хуарз зонуй. Байагъаз нин кæндзæнæй.

– Хъæбæр хуарз, Тлатти-фурт, – игъæлдзæгæй зæгъуй Иссæ æма фæккастæй «иуазæгмæ». Рацæргæ къæсхуртæ лæг бахудтæй хецаумæ æма ин æ сæрæй ракувта.

Раззагдæр æфсæддон хæйтти Жэхэйбæл нимпурстмæ æвæстеуатæй куд райвæрун гъæуй, уой байамудта Иссæ е штаби хецауæн, уæдта фарста сахари хабæрттæй æсгаргутæ ке æрбакодтонцæ, еци китайаги. Е ард хуардта, соми кодта, Жэхэйи ке некема зонуй уруссаг æфсæдтæ сахармæ æрбахъæрдтæнцæ, уой. Æнгъæлмæ уæмæ кæсунцæ, уарунтæ ку банцайуонцæ, уæдмæ. Уæхæн уарунти рæстæг, дан, Устур Хингани хуæнхтæбæл цъеу дæр нæ ратæхдзæнæй…

Баууæндун æнгъизтæй китайаги дзубандитæбæл. Æсгаргутæ дæр, мадта мæнгæ хабæрттæ не ’рбахастайуонцæ. Æма æвеппайди нимпурст нурттæккæ адтæй уæлахези сæйрагдæр мадзал. Фал куд? Цæмæй раззагдæр дивизитæ æма артиллерий полктæ сахармæ бахæстæгдæр адтайуонцæ, уомæн æртæ-цуппар сахаттемæй минкъийдæр рæстæг нæ багъудайдæ. Уæдмæ япойнаг командæгæнгутæ базудтайуонцæ, советон æфсад сæ уæлгъосмæ ’рбахъæрдтæнцæ, уой æма уæд сæхе фæдесæй æрцæттæ кодтайуонцæ тугъдмæ.

Еци сахат командæгæнæги сæри зилдæнцæ аллихузон гъудитæ æма фæндитæ. Кæцибæл си æрлæууа? Кæци си хуæздæр уодзæнæй? «Цæуон мæхуæдæг мæ гъæуайгæнгути хæццæ япойнæгти штабмæ æма знаги командæгæнæгæй байагордзæнæн барвæндонæй капитуляци: знаги æфсæдтæн сæ хестæри æртасун кæнон тохæнгæрзтæ æнæ исесгæй æрæвæрунмæ. Мæ хæццæ ракæндзæнæн «Катюшити» дууæ машини. Уотæ! Ци уа, е уæд, фал уотæ!» – еци расагъæс-басагъæстæн искæрон кодта æма уоййадæбæл цæхгæрмæ ралух кодта Иссæ.

… Хуæнхти гъæбеси æвæрд Жэхэйи гъæунгтæ. Сахари адтæй сабур. Хуæдтолгæ ковæндони рæзти бацудæй. «Кæми уодзæнæй гарнизони штаб?» – зæгъгæ, Иссæ куд гъуди кодта, уотемæй хуæдтолги кæсæн авгæй рауидта япойнаг æфсæддон патрульти. Етæ æнæмæтæй бонуоддæр кодтонцæ астæуккаг гъæунги.

– Сæ рази æрлæууæ, – исдзурдта Иссæ æ шофермæ æма ин къохæй райамудта патрули æфсæддонтæмæ.

– Кæд нæ гъæуй? – загъта сержант Король. Иссæ ин дзуапп ку нæ равардта, уæд шофер æвеппайди фæууорæдта «газик». Æ хуæдфæсте æруорæдтонцæ фæрсæй-фарсмæ «Катюшити» шофертæ дæр æма сæ хуæдтолгитæй гъæунгæ æрæхгæдтонцæ. Япойнæгтæ нæ балæдæрдтæнцæ, ци æрцудæй, уой æма сæ бунæтти сахæй райзадæнцæ.

Адъютант Семенидо тæлмацгæнæги хæццæ рагæпп кодта, бауадæй патрульмæ æма сæ рафарста, гарнизони штабмæ хæстæгдæр над кæбæлти ес, уомæй. Дзуапп ин ку равардтонцæ, уæд сæ къехæй фæууагъта æма фæстæмæ хуæдтолги исбадтæй.

Нур рараст уонцæ, уотæ хæстæгдæр хæдзари тургъæй райгъустæй уруссаг гъæр:

Уайсахат сæ рази февзурдæнцæ æсгаргутæ æма дууæ æфсæддони. Сæ еу рапорт равардта: – Æмбал командæгæнæг, горæти ес япойнаг æфсæддон хæйттæ. Нуртæккæ етæ ’нцæ федари, уартæ сахари цæгатæрдигæй кæрони… Гарнизони штаб æй федари фæзи, æ еу хай ба федарæн æхе медæгæ… «Мах æсгаргутæ ’нцæ центри…»

Иссæн æхцæуæн адтæй, Жэхэйи гарнизон ке нæма зудта æ абони уавæр, æма федарæй загъта:

– Уæ командирæн зæгъетæ, нуртæккæ япойнаг штаби рази куд уа, уотæ. Æз уодзæнæн уоми. Уæ уавæр лæдæретæ æма архайетæ, уомæ гæсгæ уин куд архайгæ æй, уотæ!..

– Уотæ! – фæгъгъæр кодта æсгаргути хестæр æма фæстæмæ балигъдæнцæ, ци хæдзарæй рацудæнцæ, уордæмæ.

 

«КÆД ДÆХЕ БАРВÆНДÆЙ НÆ  ДЗОРИС, УÆД  ДÆ ÆЗ ИСДЗОРУН КÆНДЗÆНÆН!..»

 

Хуæдтолгитæ цудæнцæ амунд бунатмæ Исси «виллиси» фæсте æма сæ уиндæй устур десбæл æфтудтонцæ, сахари цæргутæй сæ ка уидта, уони.

Китайаг хæдзарæ æ сæр пакатæй хæрдмæ дардта, урух фæзæй уæларвмæ ковæгау штаби тургъи дуари рази лæудтæй гъæуайгæнæг æма æнахур иуазгутæмæ кæсгæй райзадæй…

Дуари нихмæ æрлæудтæнцæ машинттæ.

– Майор Шведов, капитан Семенидо, штабæй мæ размæ ракæнетæ япойнæгти хестæр хецауи!

Бардзурд исæнхæст кæнунмæ рагæппитæ кодтонцæ афицертæ æма фæрраст æнцæ штабмæ. Фал сæ медæмæ бацæун нæбал багъудæй: япойнаг афицертæ къуаремæй рацудæнцæ æнæнгъæлæги фæззинд «иуазгути» размæ. Сæ разæй десгæнгæй цудæй цубургомау «цуппарцæстгин» болкъон.

Иссæ хуæдтолгæй æрхизтæй æма сæ рази æрлæудтæй, уотемæй сæмæ æнæдзоргæй гъунтъуз æрфугæй кастæй. Балæдæрдтæнцæ уавæр япойнæгтæ æма сæ фæндитæ сæ хъури фæббадтæнцæ, фæлорсæй кастæнцæ советон æфсæддонтæмæ. Мæстæй цæхæр калгæ цæстингас болкъон Иссæмæ исаразта, фал ин æ цæстингас нæ бауорæдта æма имæ хæстæгдæр бацудæй, уотемæй ба æ рази æгомугæй æрлæудтæй.

 

«ÆНÆ ИМПЕРАТОРÆЙ РАЙЗАДАЙТÆ, ÆМА УÆ КАРНИ ХАБÆРТТÆ УÆХЕЦÆЙ АРАЗГÆ ’НЦÆ…»

 

Иссæ дæр имæ ци æдзинæг цæстингасæй кастæй, уомæй бæрæг адтæй е ’нæуинондзийнадæ дæр æма тингун фарст дæр: «Де ’взаг ранихъуардтай æви мæмæ ци нидздзангъир дæ?..   Иссæ  ма æ меднимæри загъта: «Æз дæ исдзорун кæндзæнæн»…

Япойнаг, æвæдзи, балæдæрдтæй Исси меднимæр гъудитæ æма, æхе  æдасхузæй даргæй, загъта:

– Æз дæн болкъон, дивизий командир æма гарнизони хецау… Сумах ба ка айтæ, ами ци гъуддаги фæдбæл айтæ?

– Æз дæн æрвист советон командæкæнуйнадæй. Домун уи капитуляци æнæ уæлдай дзубандитæй. Мæ фæнди нихмæ æрлæуун уодзæнæй уæ исæфти къахдзæф! Бустæги æнæзунд гъуддаг! Уæ сахарбæл æртухстæнцæ советон æфсæдтæ!

– Гъо, фал… – болкъон æ дзубанди æрдæгбæл фескъудта æма фæстæмæ фæккастæй. Иннæ афицертæй дæр еу болкъон исæвгун къахдзæфтæй æрбахæстæг æй æма Исси рази сагъдау æрлæудтæй, уотемæй дзоруй:

– Æз дæн æрвист ардæмæ Японий генералон штабæй! Игъосун уæ домæнтæмæ.

Тæлмацгæнæг балæдæрун кодта Плийи-фурти домæнтæ япойнæгтæн. Æ хузæбæл бæрæг адтæй, генштабист мæстæй æма фæсмонæй куд ниддæнгæл æй, е æма рæстмæ дзорунмæ нæбал арæхстæй, уотемæй исдзурдта:

– Дууæ къуæрей æмгъуд нин раттетæ. Еци æмгъудмæ 44-аг æфсади командæгæнæгæн мах фегъосун кæндзинан уæ домæнтæ æма базондзинан уæлдæр командæгæнæги, уæдта Японий императори фæндитæ капитуляций туххæй æма уин уæд дзуапп ратдзинан.

– Ду, господин генштабист, гъæуама зонай, Японий хецауадæ ке фехалдæй, уой? – мæстгундæрæй загъта Иссæ:

– Судзуки уин премьер-министр нæбал æй… Уе ’фсæддон министр Анами æхе рамардта… Уой бафæнзтонцæ Японий уæлдæр æфсæддон совети иуонг инæлар Иосо Синодзука æма «бæрзонди бадæг» цалдæр инæлари… Капитуляций туххæй барæ кæмæй ракорайтæ, уæхæн уæмæ нæбал ес. Уæхуæдтæ ралух кæнетæ уæ карнæ…Уæ гарнизон æма сахар мах æрахæстан къæппæги!

– Нæ император нæбал æй, зæгъетæ? – туххæй исдзоргæй загъта генштабист.

Иннæ япойнæгтæ дæр дортæ фестадæнцæ, уотемæй лæудтæнцæ. Ауæхæн уавæри æнæнгъæлæги ке бахаудтæнцæ, уомæй фæссах æнцæ, æвæдзи, дзорунгъон нæбал адтæнцæ. Фал сæхемæ ку æрцæуонцæ, уæд ци унаффæ кæндзæнæнцæ, е ба бæрæг нæма адтæй.

– Еу хатт ма уин зæгъун: исарази уотæ капитуляцибæл æма раттетæ уе ’фсæдтæн бардзурд, сæ тохæнгæрзтæ куд æрæвæронцæ æма сæхе уацари куд раттонцæ, уотæ.

Генштабист, æ дæндæгути къæс-къæс цудæй, уотемæй хæстæгдæр æрбалæудтæй Исси размæ æма имæ бакастæй. Фæстеггæй фæццудæй хуæдтолги мотори гув-гув æма Исси рази æрбалæудтæй æ зонгæ афицер – артиллерист, æфсæддон салам равардта, æма япойнæгти зæрдитæ бустæгидæр куд рауазал адтайуонцæ, уотæ гъæрæй рапорт лæвардта:

– Æмбал командæгæнæг, нæ дивизитæ æрлæудтæнцæ Жэхэй федари районбæл æма цæттæ æнцæ штурмæй нимпурсунмæ… Жэхэмæ æрбацæуæн æма рацæуæн нæдтæ дæр ист æрцудæнцæ æма сæ æрæхгæдтан.

Иссæ нæ тагъд кодта капитан Рагулини рапортмæ ести зæгъунбæл, кастæй япойнæгтæмæ, уæхæн хабар бабæй сæмæ куд бахъæртдзæнæй, уой базонун æй фæндадтæй.

 

ПЛИЙИ-ФУРТИ ÆХСАРГИНТÆ «ÆНÆБАСÆТГÆ» ФЕДАР БАЙСТОНЦÆ УАЙСАХАТ

 

Дивизий командир, Жэхэй федари хецау Никамура хъæбæрдæр рафæлорс æй, уотемæй бакастæй тæккæ уæлдæр штабæй æрвист болкъонмæ æма, ку балæдæрдтæй, уомæн фурмæстæй æ хъур фехгæдта, дзорун æ бон нæбал æй, уæд уруссаг дзурдтæ галеумæ кæнгæй райдæдта дзубанди кæнун:

–- Уотæ. Уавæртæ куд уинун, уотемæй си капитуляцийæй хуæздæр гæнæн нецибал ес… Арази ан мах нæ тохæнгæрзтæ æрæвæрунбæл уæхæн домæнти хæццæ: фиццаг – капитуляци гъæуама нимад уа кадгинбæл. Афицертæ сæхе барæ куд байзайуонцæ, сæ тохæнгæрзтæ æма сæ цинтæ ист куд æрцæуонцæ, уотæ. Дуккагæй ба сумах æрдигæй мах хæццæ капитуляций уавæрти туххæй гъæуама бафедауа, æ цин æма æ бунат мæ цинæй æма мæ бунатæй уæлдæр кæмæн уа, уæхæн æфсæддон хецау. Сумах æй зонетæ, уотæ ку нæ уа, уæд æз уодзæнæн цард-цæрæнбонти ходуйнаги бунати…

– Дæ фиццаг домæн, господин болкъон, еугурæй не ’сæнхæст уодзæнæй… Фал уæ цард æдас ке уодзæнæй, уобæл уин æз дзурд дæттун, – æ цæстæ дæр нæ фæнникъулдта, уотемæй дзуапп лæвардта Иссæ. – Дæ дуккаг домæн æнхæст æй: дæ рази – Советон Æфсади инæлар – болкъон Плийи-фурт.

– О, о, о! – цума ин хъæбæр æхцæуæн адтæй Плийи-фурти фæууиндæ, уотæ æхе исæлваста генштабист æма загъта: – Мах дæ фæсаууонмæ хуарз зонæн, дæ бæрзонддзийнадæ! – Уæдта æ дууæ къохи дæр Хуцаумæ ковæгау хæрдмæ исдардта æма æ суф-суф иссудæй. Е ба, дан, суф-суф кæнун, япойнæгтæн уæлдæр цийнæдзийнадæбæл нимад æй.

– Е ба уомæй хуæздæр, – загъта Иссæ, æ ходун уорамгæй. – Дууæ сахаттей æмгъудмæ уæ гарнизон бацæттæ кæнетæ æ тохæнгæрзтæ æрæвæрунмæ æма уе ’фсæдти махмæ уацари раттунмæ… Дууæ сахаттей фæсте, кенæ раздæр, уæ парламентертæ ’рбацæуæнтæ мæнмæ ковæндонæмæ. Уоми ралух кæндзинан еугур фарстатæ дæр.

– Хуарз, дæ бæрзонддзийнадæ, – загъта болкъон æма бабæй æ къохтæ хæрдмæ исдардта, залиаг хелагау суф-суфгæнгæ.

Иссæ исбадтæй æ хуæдтолги æма рацудæй æ корпусти раззагдæр дивизитæбæл æрзелунмæ. Тог нæ никкалгæй æ къохи устур уæлахездзийнадæ ке бафтудæй, уобæл бустæги нæма баууæндтæй æма бæрæг кодта æ дивизити цæттæдзийнадæ Жэхэйи федар райсунбæл тохмæ.

Жэхэйи ци цау æрцудæй, уой думгæ æскъафта Плийи-фурти разæй е ’фсæдтæмæ æма сæ деси æфтудта сæ командæгæнæги нæуæг æскъуæлхтдзийнадæ… «Æ нифс куд бахаста комкоммæ, знæгти астæумæ бацæунмæ? Куд ин бантæстæй сахар æма устур федар æнæ еу гæрахæй райсун?..»

Японий æфсæдтæй уацари ист æрцудæнцæ дæс минемæй фулдæр салдæттæ æма афицертæ. Уони хæццæ сæ къохи бафтудæнцæ федари берæ тохæнгæрзтæ, мулки æфтауцуæттæ æма еугур хуæлцæ дæр…

Жэхэйи райстæн адтæй устур оперативон-стратегион ахедундзийнадæ: ардигæй байгон æнцæ Пекинмæ æма денгизи билгæрæнттæмæ нæдтæ. Советон-мангойлаг еумæгонд æфсæдтæ, идарддæр æмпурсгæй, Ляодуни билгæрæнттæ æрахæстонцæ æма æмпурстонцæ Пекин иссæребарæ кæнунмæ.

Иссæ ма рафæстеуат æй, æнæ еу гæрахæй ци федар райста, уоми, кастæй ин æ лæмбунæг арæзтмæ.

 

«УАНÆБÆРÆГ ЦÆБÆЛ ÆЙ УÆ   ДЕС, МÆ ЦÆРГÆСТÆ?..»

 

Жэхэйи федар япойнæгтæ рагæй цæттæ кодтонцæ дæргъвæтийнæ тугъдмæ. Æ бæзгин æма бæрзонд фæрсти ’хсæн – аэродром, истæхæн фæзæ æма си хуæдтæхгутæ «салдæй» лæудтæнцæ сæ бунæтти; танкитæ лæуунцæ рампурсун æрвонгæй, лæуунцæ хецæн мæсгути – сæдæгай дзармадзантæ, минометтæ, пулеметтæ: федари хурфи – тохæнгæрзти æма аллихузон хуæлци дууæ æма дууинсæй гъæздуг къæбеци…

Берæ рæстæгмæ тугъди гарнизони цидæриддæр багъудæй, уонæй алцæмæйдæр адтæй хуæрзефтонг… Æ къазарматæ дæр æ хурфи…

Гарнизони штаби Иссæ баййафта сахари нæуæг комендант æ инæлартæй еу – комдив Коркуци. Æ рази ци афицертæ бадтæй, етæ цæмæдесæй кастæнцæ циуавæрдæр картæмæ. Плийи-фурти ку рауидтонцæ, уæд фестадæнцæ. Иссæ сæ фæстæмæ ’рбадун кодта æма сæ бафарста:

– Уанæбæрæг цæбæл æй уæ дес, мæ цæргæстæ? – Æма картæбæл æ цæстингас рахаста: – Æз дæр æй фиццаг ку фæууидтон, уæд мæ фæхходун кодта, æма ходæг дæр куд нæй! Æркæсайтæ ин æ сæргондмæ æма хуарæнтæмæ: «Японий империй Нигулæн устур колони…» Хурст адтæй цъæх хуарæнтæй… Япони æхуæдæг ци хузæн адтæй, уотæ. Империй арæнти географий картæ куд амудта, уотемæй Японий паддзахади арæн ралух æй… Урали хуæнхтæбæл…

– Æгæр мæгур! Агрессортæн сæ фæндитæ исæнхæст æнцæ, зæгъгæ, уæд Советон Цæдеси зæнхæн е ’рдæг нур адтайдæ Японий империалистти колони, – бахудтæй афицертæй еу. – Ка исгъæла ’й, уæхæн лæборгути сæнттæ!

– Япони сæ паддзахади хумæтæги нæ хонунцæ «Сæуæхсед Хори Бæстæ», – æ медбилти бахудтæй Иссæ дæр. – Берæгъ, дан, æ кæнон къалеубæл нæ уадзуй. Фал си кæд нур феронх уиуонцæ сæ сæнтдзæф пълæнттæ æма сæ фунтæ Урал æма Идард Хорискæсæн сæхе бакæнуни туххæй!..

Идарддæр, Пекинмæ æмпурсгæй, Иссæ базудта иннæ фронтти хабæрттæ дæр. Инæлар Кравченкой танкити гвардион æфсад æмпурста æдæрсгæ. Исси æфсæдтæ дууæ дехи фæккодтонцæ Японий империй еугур тугъдон тухти дæр. Цубурдзурдæй, Иссæ е ’фсæдти ахсгиагдæр ихæс исæнхæст кодта æмгъудæй къуæре раздæр æма сæйрагдæр командæгæнæгæй райста зæрдиаг арфитæ…

Кравченкой гвардионтæ райстонцæ Маньчжурий сахартæй Банту, Синьминь, Ляошань æма Чанчун, уотемæй æдæрсгæ æмпурстонцæ размæ. Идардскæсæйнаг 1-аг æма 2-аг фронттæн дæр хъæбæр æнтæстæй размæ æмпурсун Сабур океани тугъдон флоти агъазæй…

Инæлар Притуло ба уæлдæфон десант багæлста Мукденмæ. Десанти архайдтонцæ айдагъдæр дууæсæдæ тугъдони автоматти хæццæ.

Автоматчиктæ æрахæстонцæ аэродром… Десантонти десбæл бафтудта еу гъуддаг: аэродромбæл тох ку исцирен æй, уæд кæцæйдæр æрбайервазтæнцæ фондз япойнаг кунæггæнæги, арви исмедæг æнцæ дзæвгарæ, аэродроми сæрмæ æрзилдæнцæ, уæдта сæхе фæд-фæди уагътонцæ зæнхæмæ æма си нихъулдæнцæ.

Мукдени аэродроми ма аци бон адтæй æндæр цау дæр: æ азгъунститæй еу къуми тарст цæф сирдау нимпулдæй Маньчжурий император Пу-И æма е дæр ист æрцудæй уацари, нæбал бахъæрдтæй Токиомæ. Æ курдиадæ ма адтæй, цæмæй æй советон тугъдонтæ ма раттонцæ япойнаг æфсæдти къохмæ.

 

СУРХ ÆФСАД ЗНАГИ ФУДВÆНДИТÆ БУСТÆГИ ФЕХАЛДТА…

 

Аэродромæй инæлар А.Д. Притуло æ автоматчикти хæццæ рандæй Мукденмæ, япойнаг 3-аг æфсади штабмæ æма ин æ командæгæнæгмæ равардта Фæсбайкали фронти номæй ультиматум. Инæлар Усироку Дзюн исарази æй капитуляцибæл æма ин райста æ домæнтæ. Десантонти бацудбæл Мукдени цæргутæ исæмбалдæнцæ устур цийни хæццæ.

Еци рæстæг болкъон Артеменко дæр батахтæй Чанчуни аэродроммæ æма Квантуни æфсади штаб бæл исæмбæлун кодта советон æфсади домæн. Финст си адтæй, зæгъгæ, Япони Маньчжурий саст æрцудæй æма е ’фсæдти куд бацæттæ кæна æ тохæнгæрзтæ æрæвæрунмæ æма сæхе уацари раттунмæ…

Ахсгиагдæр цау ба адтæй Идардскæсæйнаг фронтти сæйрагдæр командæгæнæг, Советон Цæдеси Маршæл А.М. Василевскийи фембæлд 19 августи. Цалдæр сахатти фæттæрхон кæнуни фæсте япойнæгтæ райстонцæ капитуляций домæнтæ æма сæ къохтæ æрæвардтонцæ гæгъæдибæл.

(Уодзæнæй ма).