Фал е тугъди кæрон нæма адтæй. Японий æфсæдтæ цудæнцæ мæнгардæй æма нæ минкъийдæр кодтонцæ сæ тугъдон лæбурдтитæ. Маньчжурий зæнхæ æзмалдæй тугъди тумугътæй: Фæсбайкали фронти сæйраг тухтæ æмпурстонцæ Ляодуни билгæрæнттæмæ, Порт-Артурмæ æма Дальнимæ (Дайрэн). Исси æфсæддон къуар ба æмпурста Пекинмæ, аци райони китайаг 8-аг Сурх æфсадбæл куд исæмбалдайдæ, уотæ. Фал советон-мангойлаг æфсæдти æскъуæлхтдзийнадæ Чан-Кай-шийæн адтæй зæрдихалæн рæхуст. Тæссаг адтæй, уотемæй дууæ паддзахадей астæу тугъдон конфликт рауайунæй. Фал Иссæ уомæй нæ фæттарстæй: тох цудæй федарæй, бонæй-бонмæ уæлахезгиндæрæй.

Æнтæстгинæй æмпурстæн фæййагъаз æй, болкъон Никамурай лæмбунæг дзубанди, япойнаг æфсæдтæ Датун-Пекин-Тяньцзини, Исси æмпурсæн районти, куд æвæрд адтæнцæ, æма сæмæ ци тухтæ адтæй, уой бæлвурддзийнæдти туххæй. Жэхэйи федари хецау Никамура уацари ист ку æрцудæй, уæд ин уæлдай нæбал адтæй æма фæстагмæ æ къох ракъуæрдта, уотемæй загъта:

– Япони нур саст æй, дæрæнгонд æрцæудзæнæй аци бæнтти… О, ехх, – исуолæфтæй болкъон арф, – мæ райгурæн бæстæ «Чан-кви»-й операций пълан исæнхæст кæнунмæ ку исарæхстайдæ æма еугур Азий «тегътæ» дæр æ «цари» буни ку æрбакодтайдæ… – æ сæр бахуаста болкъон.

– «Чан-кви»-й операций пълан ба ци хонис, господин Никамура? – зæгъгæ, Иссæ ку рафарста, уæд ин уæхæн дзуапп равардта:

– Китайи æфсæдти ниддæрæн кæнуни япойнаг пълан… Фал æй исæнхæст кæнун къохи æнхæстæй нæ бафтудæй: Сурх Æфсад нин нæ пълæнттæ фехалдта, фæййервæзун кодта Китайи æфсæдти бустæги ниддæрæн кæнунæй… Уæхæн устур цау тугъдон историй некæдма адтæй!..

 

КОСАРТ  КОДТОНЦÆ ÆМА СÆ КАРД Æ КЪÆДЗЕЛÆБÆЛ РАСАСТÆЙ…

 

Рубэйкоуи федар саст æрцудæй æма Исси штаб æрфусун кодта аци сахари. Æ раззагдæр корпустæ æмпурстонцæ идарддæр, Пекинмæ бахæстæг æнцæ. Сæ еу хай ба æмпурста идарддæр – Летинмæ.

Фал ци гъавуй Чан-Кай-ши? Цæмæн ихалуй Советон Цæдеси æма Гоминдани хецæутти ’хсæн бадзурд Японий империалистон агрессорти бустæгидæр ниддæрæн кæнуни туххæй? Ке пайдайæн æй æ архайд? Цæмæн домуй, советон-мангойлаг æфсæдти Пекинмæ æмпурст бауорамун?

Уæхæн фарстатæбæл гъуди кæнгæй, Иссæ идарддæр дзубанди кодта, æ разæсгаргутæ Пекинæй уацари ци япойнаг афицерти æрбакодтонцæ, уони хæццæ.

– Æз мæ хецауæй райстон бардзурд, мæ полк уацари айдагъдæр Америки, кенæ ба Яан-Кай-ший æфсæдтæн куд раттон, – зæгъуй япойнаг афицер. – Фал мæнæн уæлдай нæй; сумах цæдесонтæ айтæ æма уи ка фæрраздæр уа, уой рази æрæвæрдзинан нæ тохæнгæрзтæ.

– Уæ дивизи ба? – рафарста æй Иссæ.

– Нæ дивизи æма æфсад дæр Японий хестæр штабæй райстонцæ уæхæн бардзурд, – дзуапп равардта япойнаг…

Командæгæнæги уатмæ бацудæй разæсгаргути хестæр Чернозубенко æма цубурæй зæгъуй:

– Æфсæдти раззагдæр хæйттæ бахæстæг æнцæ Пекинмæ… Нуртæккæ тох кæнунцæ Пекинмæ хæстæг, мæнæ аци федæрттæ райсунбæл, – æма картæбæл амонуй Яньлочжуан æма Шиеячжани федæрттæмæ. – Фал, балæдæрæн кæмæн нæййес, уæхæн нæуæгдзийнадæ; Чан-Кай-ши америкаг хуæдтæхгутæбæл фæдеси уавæрæй гæлдзуй æ десанттæ мах бæхгин-механизацигонд корпусти нихмæ… Чай-Кай-шийæй мах æрдæмæ æрбаледзæг афицертæ æмгъæлæсæй дзорунцæ: «Пекинмæ æмпурст ракъахдзæнæй устур буцæу цæдесон паддзахæдти ’хсæн… Чан-Кай-ши домуй: советон-мангойлаг æфсæдтæ фæстæмæ раздæхæнтæ, Китайи Устур фарсæй куд фæффæстæдæр уа, уотæ…» Е куд лæдæргæ ’й махæн, æмбал командæгæнæг?»

– Гадзирахаттæй рацудæй! Америки æма Англиси империалистти хъозон Чан-Кай-ши æнхæст кæнуй, æ тæгæнай ин хуаллаг ка кæнуй, уони фæндæ: Китай æма Корейи гъавуй æ хецæуттæн аслан аргъбæл ниууæйæ кæнунмæ… Фал сæ гадзирахат фæндитæй неци рауайдзæнæй! Чан-Кай-ши æма æ ардаугутæ хæлеугъæлæстæй райзайдзæнæнцæ сæ саст тæгæнай уæлгъос: аци тугъди фæсте Китай исуодзæнæй адæмон демократий республикæ! Е ди æруагæс кæнæд!..

Аци дзубандити фæсте Иссæ фæдздзурдта æхемæ штаби æма оперативон управлений хецæуттæмæ æма син уæхæн бардзурд равардта:

– Хуæздæр дивизитæй фæттухгиндæр кæнетæ Пекинмæ æмпурсæг хæйтти. Аци æхсæвæ нæ раззагдæр æфсæдтæ Пекини центри куд уонцæ, уотæ бакæнетæ еугур мадзæлттæй дæр!..

Штаби хецау командæгæнæгмæ игъуста, катайи бацудæй, уотемæй. Æма аци хатт нæ финста гæгъæдибæл командæгæнæги бардзурд. Уой Иссæ æрæгиау æрлæдæрдтæй æма ’й рафарста:

– Ци дæбæл æрцудæй, инæлар, цæбæл сагъæс кæнис?

– Фæсбайкали фронти командæгæнæг маршæл Малиновскийи бардзурд ба, бустæги æндæрхузон æй, Иссæ Александри фурт… Нуртæккæ ’й райстан, – зæгъуй штаби хецау æма бардзурд равардта Иссæмæ.

Е æй тагъд-тагъдæй ракастæй æма æрмæтъæл æй, гъудити ранигъулдæй, уæдта зæгъуй:

– Провокаци!.. Япойнæгти, кенæ чанкайшистти конд провокаци! Исбæрæг æй кæнетæ!.. Уогæ… Мæхуæдæг! Сумах цотæ æма æнхæст кæнетæ мæ бардзурд… Гъо, еу ахсгиаг гъуддаг ма: дæттетæ, æнæвгъау æма рæдауæй знагæй байст тохæнгæрзтæ æма хуæлцæ Китайи сурхæфсæддон хæйттæн… Раттетæ син, нæхемæ ци уæлдай тохæнгæрзтæ æма хуæлцæ ес, уони дæр… Кæдмæ гъезæмарæ кæндзæнæнцæ сæ карз тохи хуæрдæ, хъæппæл æма тохæнгарз гъæуагæй!

– Уой туххæй, æмбал командæгæнæг, сæрмагонд бардзурд райсун гъæуй уæлдæр Сæйраг командæгæнæгæй, Ставкæй, – фæрсæгау имæ æрбакастæй штаби хецау.

– Уой туххæй мæн бафхуæрæд, – æ медбилти бахудтæй Иссæ, – Ставкæй фæстæдæр райсдзинан уæхæн барæ… Китайи адæми æма æ Сурх Æфсади тох кæнун гъæуй сæ коммунистти разамундæй… Æма ревæд къохтæй Китай фæсарæнтæн уæйæгæнæг Чан-Кай-шийи нæ басæтдзæнæнцæ! Гоминдани æфсад ба фæсарæйнаг хуæздæр тохæнгæрзтæй æма консервтæй æ хъурмæ ’й!..

Иссæ æхуæдæг куд исбæрæг кодта, уотемæй маршæл Малиновский æцæгæй бардзурд равардта Пекинмæ æмпурст бауорамун æма советон-мангойлаг еугонд æфсæдти Пекини сахаргæронæй фæстæмæ раздахуни туххæй. Инæлар-болкъон Плити Иссæ æнæбари исæнхæст кодта фронти командæгæнæги бардзурд – е ’фсæдти раздахта Пекинæй æма сæ рахезун кодта Китайи Устур фарси фæстæмæ.

 

ГАЛ ÆСТОНГÆЙ АУÆДЗИ НЕЦИ РАХУÆЦДЗÆНÆЙ…

 

Исси советон-мангойлаг æфсæдти штаб æрфусун кодта Жэхэйи, цалдæр боней размæ, æнæ еу гæрахæй япойнаг æфсæдтæй еу дивизи æма æртæ бригади уацари кæми райста, еци устур китайаг сахари. Аци бæнтти еугур Маньчжурий, Рæбуйнаг Манголи, Корейи, Вьетнами æма берæ æндæр рауæнти аразтонцæ митингтæ Японий империалистти сæйрагдæр нифс – Квантуни тогцъух æфсад сау дæрæн ке ’рцудæй, Скæсæн бæститæ жандарм – япойнаг милитаристти хецауадæ састи бунати ке байзадæй, уонæбæл цийни митингтæ.

Ами, Жэхэйи, Исси штабмæ æрæмбурд æнцæ æ корпусти, дивизити, уæдта сæрмагонд æфсæддон хæйтти командиртæ æма политикон разамонгутæ. Се ’мбурди æвзурстонцæ ахсгиаг фарста: «Куд исæнхæст кодта советон-мангойлаг еугонд бæхгин-механизацигонд æфсæдти къуар æ кадгин ихæс япойнаг империалистти тугъдон тухтæ басæттунбæл тохи операций æма уомæй циуавæр хатдзæгтæ гъæуй искæнун, уой туххæй».

– Сурх Æфсади тугъдон историй, – дзурдта инæлар Плийи-фурт, – фиццаг хатт адтæй уотæ, æма дууæ паддзахадей æфсæдтæ æмдух, æмзундæй еу знаги нихмæ тугъди бацæуонцæ. Æма, уæхуæдтæй ’й куд фæууидтайтæ, уотæ хæларæй цæрæг паддзахæдти еугонд æфсæдтæ, еугонд командæкæнуйнадæ сæ сæргъи, уотемæй равдистонцæ, историй ка нæма адтæй, уæхæн æнсувæрон еудзийнадæ, равдистонцæ федар æфсæддон æгъдау, фæткæ æма арæхстдзийнадæ. Советон-мангойлаг æфсæдтæ айдагъдæр финддæс боней дæргъи тугъдтити ниддæрæн кодтонцæ Японий агрессивон æфсæдти, æ бунатæй расхъеун кодтонцæ Японий милитаристон хецауади.

Бæрæг адтæй, Сурх Æфсад Гитлерон Германий нихмæ тугъди тæккæ тухстдæр æма зиндæр рæстæг Японий хецауадæ æма æфсæдтæ сæ тохæнгæрзтæ нæ нихмæ гæппæрвонгæй куд дардтонцæ, аллихузон провокацитæ куд аразтонцæ нæ нихмæ, е. Японий хецауадæ Гитлери домæнмæ гæсгæ 1941 анзи е ’фсад фæффулдæр кодта дууæ хатти. Уæдæй фæстæмæ сæ фулдæрæй-фулдæр кодта. Æма Гитлери къохи бафтудæнцæ Сталинград æма Кавказ, зæгъгæ, уæд Япони, дууæ хецауадей æхсæн бардзурд фехалгæй, райдæдтайдæ æмпурсун нæ нихмæ, байстайдæ Советон Идард Скæсæн æма Сибир. Ауæхæн тæссаг уавæрти ами Советон Цæдес дардта Сурх Æфсадæй 30-40 тугъдон дивизий æма Сабур океани æфсæддон флот. 1941–1942 æнзти уой бæрцæ тухтæ немуци нихмæ æрæвæрун нæ бон бацайдæ, Японий æрдигæй æрбампурсунæй тæссаг нин ку нæ адтайдæ, уæд Гитлер нæ бафæразтайдæ Советон Цæдеси зæнхитæбæл уотæ арф æрбампурсун æма мах мæлæтдзаг таси æрæвæрун…

Уæхæн знæгти ахæстдонæ ниппурхæ кæнун, еугур искæсæн бæстити цифуддæр знæгти басæттунбæл цалдæр анзи тох кодтонцæ Америкæ, Англис æма Чан-Кай-шийи Китайи æфсæдтæ æма денгизон флоттæ. Фал æнæ мах, советон æфсæддон тухтæ æй басæттун нæ бафæразтонцæ, уæдта ма цалдæр анзи ку фæттох кодтайуонцæ, уæддæр ин, æвæдзи, нæ бантæстайдæ.

– Черчилль æма Трумэн Японий тугъд фæуунæн ци æмгъудтæ искодтонцæ, уой дæр ма нин зæгъæ, Иссæ Александри фурт, – бафарста æй æ хуæдæййевæг Цеденбал.

– Америки æма Англиси разамонгутæ æма номдзуддæр тугъдон архайгутæ куд испълан кодтонцæ, уотемæй Японий æфсæдти æма флот басæттунæн рæстæг гъудæй анз æма æрдæг – дууæ анзи. Цæмæй уордæмæ, Японий сакъадæхтæмæ, десант бампурстайуонцæ, уой туххæй Америкæ æма Англиси гъудæй бацæттæ кæнун авд миллион æфсæддони æма десанттæй арæзт тухгин флот.

– Куд ма ’й гъуди кæнетæ, мæ хæлæрттæ æма тугъдон æмбæлттæ, – дзурдта Иссæ идарддæр, – уотемæй нæ нимпурст райдæдта 9 августи æма рахаста 24 бони. Уонæн айдагъдæр се ’мбес багъудæй Квантуни æма е ’мцегти – Рæбуйнаг Манголи æма Маньчжоу-Гойи æфсæдтæбæл фæууæлахез унбæл. Иннæ бæнттæ рандæнцæ капитуляцибæл  дзубандити. Уотæ рæвдзæ æма арæхстгинæй тухтонцæ советон æфсæдти æртæ фронти дæр. Уæхæн цау бæрæг кæнуй уой, æма фашистон Германий æфсæдтæ ниппурхæ кæнуни фæсте Сурх Æфсад æма нæ денгизон флот фæттухгиндæр æнцæ.

 

«ИССÆЙ БОЗ АН, ЗÆРДИАГÆЙ ИН АРФÆ КÆНÆН…»

 

Иссæмæ ка игъуста, уони цæститæбæл рауадæй бæхгин-механизацигонд æфсæдти нимпурстæн æ фиццаг бон.

Рагъи бæрзонддæр къубурбæл арæзт кæсæнæй кастæнцæ мæйдар æхсæви знаги ’рдæмæ Иссæ æма е ’мархайгутæ. Хъæбæрдæр тухстæй æсгаргути хестæр дæлболкъон Чернозубенко: афонæ адтæй, раздæр ке рарвиста, уонæй хабар райсунæн. Фал нецима игъосун кодтонцæ.

– Михаил Дмитрийи фурт, хъæбæр тухсис? – рафарста æй командæгæнæг.

– Æ тухстæн бундор ес, – загъта Цеденбал. Е дæр минкъийдæр нæ тухстæй Чернозубенкойæй.

– Сахъигурдтæ ’нцæ, дæ зæрдæ сæбæл дарæ, – нифсæвæрæгау исдзурдта Иссæ. – Уодзæнæй си хабар аци минуттæбæл.

Идард рауæн знаги ’рдигæй саумæрæ æхсæви тари исрæмугътонцæ рохси æвзæгтæ æма уæлдæф цæхæр искалдта.  Е адтæй æсгаргути сигнал: «Размæмпурсæн нæдтæбæл знæгтæ уотæ берæ нæ ’нцæ… Æнгъезуй райдайун…» Аци сигнали фæсте æмхузонæй ниггупп ластонцæ рохси туфултæ еугур арæнбæл дæр. Фæсбайкали фронти фæтæ ба адтæй мин километрей бæрцæ.

Рохси туфулти фæззиндмæ ниггур-гур кодтонцæ сæдæгай мотортæ, иссугъдæнцæ мингай фаритæ, æма уотæ зиндтæй, цума мæйдари æнæкæрон будуртæ фестадæнцæ рохс денгизи уолæнтæ. Нуриуæнгæ думги гъæр дæр кæми нæ цудæй, еци зæнхæ арвнæрæгау гæбар-губур кодта: æмпурстонцæ танкитæ, мотопехоти æма хуæдтолгæ дзармадзанти машинттæ, «Катюшитæ».  Сæ фæсте руги мегъи уадæнцæ фиццаг эшелони бæхгинтæ мингæйттæй Маньчжурий зæнхæбæл Гобий зменсгун будурти.

Берæ рæстæг нæма рацудæй, уотемæй командæгæнæгмæ ласун байдæдтонцæ знагæй уацари райст афицертæ æма салдæтти.

– Æз фæгъгъæла дæн, уе ’фсæдти уин ку фæууидтон, уæд, – дзурдта япойнаг æригон афицер.  – Фæсæхсæвæрти нæ застави фегъустан моторти гур-гур. Тугъдон фæдес куддæр райгъусун кодтан æма нæ тохæнгæрзтæ нæ къохтæмæ райстан, зæгъгæ, уотæ нæбæл нигъзалдтонцæ пулеметтæ æма автоматтæй…

– Рохс ку фæууидтон, уæд командæ раттун дæр мæ бон нæбал бацæй ме ’фсæддонтæн, уотæ мæ райахæстонцæ, – дзурдта иннæ афицер. Нæ застави куд равзурдайтæ, уой ни зонгæ дæр неке бакодта. Уæ гур-гурæй не ’фсæддонтæ сæ уæргутæбæл æрхаудтæнцæ æма гъæр кодтонцæ: «Нæ хуцау Аматаресу Оосиками нæ ралгъиста… Бабун ан!»

Япойнаг тогцъирти дзæмбутæмæ ци адæмтæ бахаудтæнцæ, уони гъезæмæртти туххæй дзоргæй, Иссæ радзурдта, æхе цæститæй ке фæууидта, уæхæн цау:

– Иматухэйи ивулд донбæл хедтæ аразгути хæццæ мæн дæр уарун æрахæста. – Мæ гъуддæгутæ ку исаразтон æма, цæуон, зæгъгæ, куд загътон, уотæ мæ рази фестадæй маньчжураг рацæргæ зæнхкосæг. Æ уæле – æскъудтæ хæлаф, æмпъозæнтæй ка нæбал зиндтæй, уæхæн цидæр гъесинæй конд уæллаггурæ æ усхъитæбæл, æ сæрбæл пакатæ зæронд ходæ. Уæхæн мæгуртæ ами фæууинæн ес миллионтæ. Æ сæрæй мин ниллæг ракувта æма, уруссаг дзурдтæ цъæрæмухститæй дзоргæй, балигъстæ кодта: «Мæ хæдзарæ мин фæууинæ… Баоцзи мæмæ бахуæрæ… Ленин, Сталин…

Æма мæ рази æ уæргутæбæл æрлæудтæй. Бацудан хъæбæр мæгур хæдзарæмæ. Æ бацæуæнтæ – къæдзтæ-мæдзтæ,  пъол сикъитæй исæрст, тугури – къæразгæ, рохси цъирт имæ кæцæй калдæй, уæхæн хъуæцдзæуæн æма Хуцаумæ ковæн. Фал си нур уарун бони дон бунмæ сæххæт кодта. Æ хуæруйнагæй ин фæууидтан, æма ин райарфæ кодтон. Цæуæн фæстæмæ: «Аци ингæнæй ма фæййервæзæ!» Е бабæй нæ рази æ уæргутæбæл æрхаудтæй æма изæдмæ ковæгау, лигъстæ кæнуй: «Ленин… Ленин!..» Æз æй балæдæрдтæн, Ленини хузæ агоруй, æма ’й адъютантæн балæдæрун кодтон. Нæ нæмæ разиндтæй æ хузæ, фал Семенидо æ кисæ фелваста,  никкастæй имæ, æма си разиндтæй, Ленини хузæ кæбæл адтæй, уæхæн сæдæ сомей гæгъæди. Æ цæсгонбæл хортæ æма мæйтæ исæрттивтонцæ. Æхе нæбал бауорæдта, минкъий ма ’й гъудæй, æма нин нæ къæхтæн ниббатæ кодтайдæ. Фал ин капитан æ дæлуагистæбæл фæххуæстæй, æ къæхтæбæл æй ислæуун кодта, æма ин зæгъуй:

– Мах япойнаг афицертæ нæ ан. Ду нур, нæ хестæр, зæнхи хецау дæ, æма мабал тухсæ: сæребарæ адæймаг дæ!

Иссæ лæмбунæг æрдзубанди кодта æма равдиста, тугъдон операцитæ куд рацудæнцæ, æхе ка куд равдиста дивизитæ æма корпустæй, уобæл, уæдта дзурди барæ равардта командиртæн æма политикон косгутæн.

Æ хуæдæййевæг, бæхгин-механизацигонд æфсæдти политикон разамонæг, инæлар-лейтенант Цеденбал æ радзубандий кæрони загъта:

– Милитаристон Японий адтæй еугурдуйнеуон империализми реакцийи тæккæ хъазауатондæр хъауритæй еу, сабурдзийнади, демократий æма социализми цифуддæр знаг. Япони адтæй фашистон Германий сæйрагдæр æмцæдесон.   Советон Цæдес æма Манголий адæмон Республикæмæ нимпурсунмæ æхе цæттæ кæнгæй, япойнаг агрессортæ 1931 анзи нимпурстонцæ æма æрахæстонцæ цæгат-скæсæн Китай æма си исаразтонцæ тухгин федаргонд плацдарм. Нæ командæгæнæг инæлар-болкъон æмбал Плити Александри фурт Исси туххæй берæ дзорæн ес, фал си зæгъдзæнæн цубурæй: «Нæ командæгæнæг дессаги хуарз арæхстæй командæ кæнунмæ, адтæй домагæ, устур ездондзийнади хецау. Разамунд кæмæн лæвардта, уони хæццæ, мангойлаг командирти хæццæ, куста лимæнæй. Мах си ан арфиаг æма ин арфæ кæнæн кæдзосзæрдæй…»

Командирти æмбурдмæ уæлахези арфитæ кæнунмæ æрбацудæнцæ маршæлтæ Василевский, Чойбалсан æма Малиновский.

– Советон Цæдес æй дуйней фæллойнæгæнгути нифс, тухæ, ахсгиагдæр цæгиндзæ æма ин ес берæ хæлæрттæ. Уони астæу – Мангойлаг адæмон республикæ дæр,– загъта Манголий паддзахади разамонæг, маршæл Хорлогийн Чойбалсан.

Æмгуппæй æрдзæф кодтонцæ советон-мангойлаг афицертæ, кæрæдзей хъуритæ кодтонцæ. Иссæ загъта:

– Тугъдон æмбæлттæ, нур ба байгъосдзинан маршæл Василевскиймæ.

Инæлæрттæ нæ, фал салдæттæй дæр уæхæнттæ нæ адтæй, Василевскийи ка нæ зудта æма ин устур аргъ ка нæ кодта.

– Уæлдæр Сæйраг Командæкæнуйнади Ставкæ ци пълан иснисан кодта, æмбæлттæ, – сабур æма хумæтæг дзурдтæй дзурдта Александр Михаили-фурт, – уомæ гæсгæ мах, Идардскæсæйнаг фронттæ, гъæуама искодтайанæ æртæ тугъдон операций. Уонæй еу – Хинган-Мукдени операци, гъæуама бакодтайуонцæ Фæсбайкали фронти æма Манголи адæмон республики æфсæдтæ… Дуккаг, Харбин-Гирини, операци – 1-аг Идард Хорискæсæни фронт. Аци дууæ операций нимад адтæнцæ сæйрагдæртæбæл.

Аци операцитæн разамунд лæвардтонцæ фронти командæгæнгутæ маршæлтæ Малиновский æма Мерецков, æфсади инæлар Пуркаев, æфсæддон-денгизон хъаурити сæйрагдæр командæгæнæг Советон Цæдеси Адмирал Кузнецов.

– Операци цæттæгæнæн рæстæг мæмæ Потсдами конференцийæй дæр æрбадзурдта Иосиф Виссариони фурт Сталин æма мæ бæлвурд фæффæрститæ кодта, гъуддæгутæ куд цæунцæ, уомæй. Уæдта мæ бафарста, операцийæн еу-дæс бони фæрраздæргæнæн амал ес, æви нæ, зæгъгæ. Нæййес, зæгъгæ, ин æз дзуапп равардтон, фал æй уотæ цæмæн фæндадтæй, уой ба нæ базудтон. Уой фæсте рабæрæг æй. 1945 анзи америкаг империалисттæ августи райдайæни æргæлстонцæ атомон бомбитæ Япони сахартæ Нагасаки æма Хиросимæбæл. Цæмæн багъудæй америкаг империалистон æфсæдти атомон бомбити исрæмугъдтитæ, япойнаг агрессорти исæфтмæ берæ рæстæг ку нæбал адтæй, уæд? Потсдами конференций куд рабæрæг æй, уотемæй фиццагидæр уомæн æма Гарри Трумен æма Уинстон Черчилли хæццæ æмзундæй исфæндæ кодтонцæ советон делегаций нимпурсун, цæмæй етæ байзадайуонцæ тугъди фæсте Европи паддзахæдтæн диктатортæй æма ратудтайуонцæ тæккæ устурдæр хай, Советон Цæдес цуппар анзей дæргъи тогкалгæй ци уæлахездзийнадæбæл фæттох кодта, уомæй. Фал е сæ къохи нæ бафтудæй. Айдагъдæр райгъустæй еугур дуйнебæл дæр сæ устур ходуйнаги гъæр тогмондаг зудæ берæгътæн…

 

МИСТÆ, ДАН, КЪАХТА ÆМА ÆХЕЦÆН – ТИКИСИ СÆР…

 

Японий премьер-министр Судзуки 9 августи æ радзубандий загъта: «Абони сæумæй Советон Цæдес нæ нихмæ тугъди ке бацудæй, е нæ æрæвардта, рацæуæн кæцæй нæбал ес, уæхæн тухст уавæри æма нин æгиридæр нæбал ес амæлттæ идарддæр тохунæн»…

– Идард Скæсæни тугъд ке фæцæй, уой фæрци америкаг æма англисаг æфсæдтæй сæдæгай минтæ фæййервазтæнцæ мæлæтæй, фæййервазтæнцæ сæ гъезæмæрттæй. Япони дæрæнгонд ке ’рцудæй, уоми ахсгиагдæр е æй, æма Китайи, Цæгат Корейи æма Вьетнами революцион æзмæлд истухгин кæнунæн хуарз фадуæттæ арæзт ке ’рцудæй, е. Азий адæмти дæр сæ национ сæребарæбæл зин тохи рапарахат кæнунмæ… Сумах, еугонд советон-мангойлаг бæхгин-механизацигонд æфсæдтæ, уæ командæгæнæг инæлар-болкъон Плийи-фурти разамундæй ци тугъдон арæхстдзийнадæ æма лæгдзийнадæ равдистайтæ, уой фæдбæл райсетæ мæнæй æма Сæйраг командæгæнæг Сталинæй зæрдиаг арфитæ.

Тухгин æрдзæфи гъæр ку æрсабур æй, уæд Александр Михаили фурт загъта:

– Барæ ма мин раттетæ, мæ тугъдон æмбæлттæ, сумахæн ма еу æхцæуæн хабар фегъосун кæнунæн… Советон Цæдеси Сæйраг Совети Президиум нæ Райгурæн бæсти цитгиндæр хуарзæнхитæ цнæ номдзуд тугъдон разамонгутæй кæмæн исаккаг кодта, уони ’хсæн æй уæ командæгæнæг инæлар-болкъон Плийи-фурт дæр…

Уотемæй  Маршæл æхе разилдта Исси ’рдæмæ, рахъури ин кодта æма загъта:

– Зæрдиаг арфæ дин кæнун, мæ хæлар Иссæ Александри фурт, Ленини нæуæг орден æма  Советон Цæдеси Бæгъатæри дуккаг Сугъзæрийнæ Стъалу дин лæвæрд ке æрцудæй, уой фæдбæл!..

Инæлартæ æма афицертæ исистадæнцæ, уотемæй сæ командæгæнæгæн сæ зæрдиаг арфитæ ракодтонцæ æмхузон æма дæргъвæтийнæ æрдзæфæй.

… Уæлахези кадæн цити бабадти фæсте æртæ æрдхуарди – Маршæл Чойбалсан, Советон Цæдеси дууæ хатти Бæгъатæр Плити Иссæ æма инæлар-лейтенант Цеденбал зæрдрохсæй исхизтæнцæ Китайи устур фарси сæрмæ æма уордигæй кастæнцæ сæ алфамбулай рауæнтæмæ.  Исси зæрдæбæл æрлæудтæй тугъдон историй цау – Уæрæсе æма Японий æхсæн 1904-1905 æнзти тугъд. Историй ка байзадæй, еци цаутæ æма хабæрттæ… Ляоянски операций инæлар-адъютант Куропаткини æнарæхстдзийнади фудæй Маньчжурий куд фæхходуйнаг æй уруссаг æфсад æма япойнаг маршæл Маркиза Ойяма æхецæй куд фæббоз æй… Порт-Артур, нуртæккæ советон тугъдонтæ Сурх туруса ке сæрмæ æрсагътонцæ, еци разагъди Порт-Артур… Мукдени операци… Цусима… Æма сæ уони еугурейдæр æримисгæй, барста сæ 1945 анзи советон æфсæдти тугъдон архайди хæццæ. Уæд, паддзахи доги, Маньчжурий тугъд ниддаргъ æй дууæ анзей бæрцæ, фал уæддæр паддзах æма æ инæлæртти æгудзæгдзийнади фудæй Уæрæсе фæммулд æй. Нур 1945 анзи, Японий æфсад æма флот Советон Гæрзефтонг тухти нихмæ тохун еу мæйæ дæр нæ исфæразтонцæ.

 

РЕДАКЦИОН ФÆСДЗУРД

Дуккаг дуйнеуон тугъди цаути æма хабæртти кой æнæмæнгæ кæнун гъæуй, цæмæй сæ нури рæстæги тугъдмондæгтæ зононцæ æма син лæдæрд уа, сабурцæрæг адæмти цардиуагæ фудæнхи арти амæттаг бакæнунмæ ка багъавуй, е си, фиццагидæр, æхуæдæг фæууй æстъæлд. Уомæн æвдесæн – се ‘лгъистаг фудмиути фудæй Германи æма Япони ци уавæри равзурдæнцæ, е. Уой фæдбæл æй нæ рагфидтæлти загъд: «Тухагор ка цæуй, е æхе тухæ дæр нæбал æрхæссуй…»

 

ДЗАДТИАТИ Тотурбег (1910-1984), финсæг